Tek gen mutasyonları ya da Mendel tipi kalıtımla geçenler (monogenik kalıtım)
Mutant gen: Değişikliğe uğramış gendir. Kromozomların bir tanesinde mutant bir geni, ötekinde ise sağlam alleli taşıyan kişiler mutant gen yönünden heterozigottur.
Mutant gen, heterozigot olarak bulunduğu kişide herhangi bir etki göstermiyorsa, bu gen resesif gendir. Mutant gen heterozigot durumda iken etki gösteriyorsa dominant bir gendir. Eş lokuslarda aynı mutant geni taşıyan kişiler bu gen yönünden homozigottur. Otozomal Resesif (OR) genlerin klinik etkileri ancak homozigotlarda ortaya çıkar. Otozomal Dominant (OD) genler ise heterozigotlarda da klinik belirti verir.
Tek bir gendeki mutasyon sonucu oluşan kalıtsal hastalıklar, mutant genin otozomal ya da X kromozomu üzerinde oluşuna göre OD, OR, X’e bağlı dominant ya da X’e bağlı resesif kalıtım örneklerinden birisini gösterir.
Tek gen mutasyonu sonucu ortaya çıkan bozukluklar Mendel yasası kalıtım örneklerine uyan kalıtım biçimleri gösterirler. Kalıtım örneklerinin incelenmesi, çoğu kez tanının konmasına, aileye hastalığın gidişi ve prognozu ile ilgili bilgi verilmesine, aile planlamasına yardımcı olur ve genetik danışmayı yönlendiren bilgiler sağlar.
Otozomal dominant kalıtım: Tek mutant geni taşıyanlarda da etkinin görüldüğü kalıtım biçimidir. Yapısal protein bozukluklarına yol açan gen mutasyonları genellikle dominant tip kalıtım örneği gösterir. Bu tip kalıtımın özelliği, bozukluğun anne ya da babadan çocuklara iki ya da daha fazla kuşakta vertikal geçişidir. Dominant kalıtım biçimi gösteren hastalıkların, hasta anne ya da babadan doğan çocuklarda olma olasılığı %50’dir, bu olasılık kız ve erkek çocuklarda eşittir. Ancak aynı dominant mutant geni taşıyanlarda anormal karakterin ortaya çıkışı kişiden kişiye farklılık gösterebilir. Bu durum ekspresyon farklılıklarına bağlıdır. Bazen dominant geni taşıyan kişide hiç belirti olmayabilir, bu durum ise penetrans yokluğu ile açıklanabilir. Ayrıca, OD geçişli hastalıkların bir kısmı yeni mutasyonlar sonucunda olmaktadır. Bu nedenle ebeveynleri normal, OD geçişli bir hastalığı olan bir çocukta yeni bir mutasyon mu var yoksa ailede mevcut mutant genin ekspresyonu mu yok araştırılmalıdır.
OD geçiş gösteren hastalıklarda:
Hastalık kişinin anne ya da babasında da bulunur (Yeni mutasyon ve penetrasyon yokluğu dışında)
Karakter erkek ya da kız çocuğuna eşit geçiş gösterir
OD kalıtım gösteren hastalıklara örnekler:
- Akondroplazi - Cruson hast.
- Familyal hiperkolesterolemi - Huntington koresi
- Nörofibromatoz Tip I - Marfan
- Osteogenezis İmperfekta - Adult polikistik böbrek
Otozomal resesif kalıtım: Mutant gen etkisinin, ancak geni homozigot olarak taşıyanlarda ortaya çıktığı kalıtım biçimidir. Doğuştan metabolizma bozukluklarının büyük bir bölümü bu gruptandır. Taşıyıcı olan kişilerin fenotipleri normalden farklı olmadığı için genelde bu kişiler farkedilmez, tesadüfen iki taşıyıcı evlenip de hasta bir çocuk doğduğunda durum farkedilir. Fenotipi normal olan, ancak her ikisi de mutant geni heterozigot olarak taşıyan anne ve babadan doğan çocuklara hastalık %25 olasılıkla geçer. Böyle bir anne-babadan, normal veya hasta genotipte bir çocuğun olma olasılığı %25, çocuğun taşıyıcı olma olasılığı %50’dir.
OR hastalıklar, akraba evliliğinden doğan çocuklarda daha sık görülür. Bu durum, bu tip evliliklerde, anne ve babanın aynı mutant geni ortak aile bireylerinden olma olasılığının, ortak bir atadan gelmeyen kişilerin yaptığı evliliklerdekinden daha yüksek olmasından kaynaklanır. Akraba evlilikleri, ender görülen resesif hastalıkların toplumdaki sıklığını arttırır. Akraba evliliklerinden doğan çocuklarda doğumsal hastalıkların görülme oranı, genel toplumda bildirilen yaklaşık %3-4 oranına göre yüksektir. Akrabalığın derecesine göre bu oran genel toplumun iki katı ya da daha yüksek olabilir.
OR kalıtıma ilişkin özellikler:
Karakterin kuşak içinde kardeşler arasında ortaya çıkması (horizontal patern)
Anne ve baba heterozigot (taşıyıcı) ise bebek %25 olasılıkla normal, %25 olasılıkla homozigot, %50 olasılıkla heterozigot olarak doğar
Anne ve babadan biri homozigot ise tüm bebekler heterozigot olarak doğar
Erkek ve kızlar için eşit risk vardır.
OR kalıtım gösteren hastalıklar arasında:
- -1 antitriptin eksikliği - Albinizm
- FKU - Alkaptonuri
- Kistik fibrozis - Hurler
- Orak hücreli anemi - Glikojen depo hastalığı
- -talasemi - Tay-Sachs
- Adrenogenital sendrom
X kromozomuna bağlı resesif kalıtım: X kromozomu erkeklerde bir adet bulunduğundan, bütün erkekler X kromozomu üzerindeki genler için homozigottur ve mutant bir gen resesif karakterde olsa bile hastalık ortaya çıkar. Kadınlar iki X kromozomu taşıdıkları için ancak her iki X kromozomunda da mutant geni taşıyanlar hastalığı gösterir, aksi durumda taşıyıcı olurlar. Genellikle X’e bağlı hastalıklar erkeklerde görülür, ancak hastalık geni fenotipi normal olan taşıyıcı kadınlar tarafından aktarılır. Hasta bir erkeğin erkek çocukları, anneden gelen X kromozomunu taşıdıklarından hasta olmaz. Ancak hasta erkeğin bütün kızları taşıyıcı olacağından, erkek torunlarında %50 olasılıkla hastalık görülecektir.
X kromozomuna bağlı resesif kalıtıma ilişkin özellikler:
Hasta olan erkekler mutant geni yalnızca anneden alırlar.
Hasta olan erkeğin tüm kızları taşıyıcı fakat erkek çocukları normaldir.
Taşıyıcı olan kadın mutant geni %50 olasılıkla kız veya erkek çocuğuna nakleder.
Hastalık büyük oranda erkeklerde görülür.
X kromozomuna bağlı resesif kalıtım gösteren hastalıklar arasında:
- Duchenne kas distrofisi - Agammaglobülinemi (Bruton)
- Frajil X sendromu - Oküler albinizm
- Hemofili A,B - G6PDH enzim eksikliği
- Hunter sendromu - Retinitis pigmentoza
X’e bağlı dominant kalıtım: X kromozomu üzerinde çok az sayıda olmakla birlikte, dominant karakterde gen mutasyonları olabilmekte ve kadınlarda da klinik belirtilere yol açabilmektedir. Bu durumda hastalık hem erkeklerde hem de dişilerde görülür. Ancak belirtiler erkeklerde daha ağırdır, hatta ölümcül olabilir. X’e bağlı dominant kalıtımla geçen hastalıklar enderdir. Bunlar arasında en iyi bilinen D vitamine dirençli raşitizmdir.
X’e bağlı dominant kalıtım ile geçen hastalıklarda hasta bir babanın bütün kız çocukları hasta, erkek çocukları ise normaldir. Hasta kadınların ise erkek ve kız çocuklarının yarısı hastadır. Bu tip kalıtım, otozomal dominant kalıtımla karışır, ancak belirtilerin erkeklerde daha ağır olması ve babadan erkek çocuğuna geçiş olmaması ile ayrılır.
X kromozomuna bağlı dominant kalıtıma ilişkin özellikler:
Hastalık hem erkeklerde hem de dişilerde görülür
Belirtiler erkeklerde daha ağır hatta ölümcüldür
X’e bağlı dominant kalıtımla geçen hastalıklar enderdir.
Hasta bir babanın tüm kız çocukları hasta, erkek çocukları ise normaldir.
Hasta bir kadının ise çocuklarının yarısı hastadır.
Genetik
-
İnsanlarda Kaç Kromozom Vardır?
-
Sık görülen mikrodelesyon sendromları nelerdir?
-
Bilim insanları kromozomları nasıl inceler?
-
Arkea'da Kromozomlar ve DNA Replikasyonu
-
DNA Onarım Mekanizmaları Nelerdir?
-
DNA hasarına neden olan etkenler nelerdir?
-
XYY Süper Erkek Sendromu - JACOB’S, Sendromu
-
Bitki doku kültürü çalışmaları ile haploid bitkiler elde edilebilir
-
Gram pozitif bakterilerden genomik DNA izolasyon protokolü
-
E. coli bakterisinden genomik DNA izolasyon protokolü
-
DNA’nın Keşfi
-
İnsan Genom Projesi Nedir ? Amaçları Nelerdir ?
-
Genomik mikrodizilimlerle ikilenme teşhisi yöntemi
-
Gen duplikasyonu ve amplifikasyonu nedir?
-
DNA ile RNA Arasndaki Farklar ve Benzerlikler Nelerdir