STOMA (GÖZENEK) NEDİR
Epidermisin bitkinin dış ortamı ile ilişkili hücre tabakası olduğu kanıtlandıktan sonra yine epidermisle ilgili olan ve gaz alış verişini sağlayan stomaları da incelemek gerekmektedir.
Epidermis dokusunda bitkilerin gaz alış verişinde önemli olan, yaprak dokusundan su buharının geçişini hızlandıran (terleme) ve epidermis hücrelerinden ayrımlı olarak klorofiili, böbrek (fasulye) seklindeki iki hücrenin aralarında açıklık bırakarak oluşturdukları yapıya "stoma" denir.
Bitkideki Yeri
Stomalar genellikle yeşil bitkilerin toprak üstü organlarında özellikle yaprak epidermislerinde yer alan tipik yapılardır. Kök ve bazı parazit bitkilerin klorofilsiz toprak üstü kısımlarında stoma bulunmaz. Oysa parazit Orobanche ‘ın (Bostanbozan) klorofilsiz, toprak üstü kısımlarında bile stoma vardır. Bazı sucul bitkilerde stoma olmasına karşın bazılarında yoktur. Diğer taraftan, rizomlar toprak altı organları oldukları halde stoma içerirler. Ayrıca bazı bitkilerin petal, stamen ve ginekiumlarının epidermis dokularında etkin olmayan stomaları vardır.
Stomalar genellikle yaprakların alt yüzeyinde bulunur, bu tiplere "hipostomatik yaprak" adı verilir. Şekildende görüldüğü gibi yaprağın üst yüzeyinde hiç stoma olmamasına karşın alt yüzey fazla stoma içermektedir. "Epistomatik yaprak" tiplerinde yalnız üst yüzey stoma taşır. Bazı bitkilerde de hem alt hem üst yüzeylerde stoma taşınır, buna da "amfistomatik yaprak" adı verilir. Tablo 2 alt ve üst epidermişte ya da her iki yüzeyde bulunan stoma sayılarını göstermektedir.
Helicborus niger (Çöpleme) yaprağının üst (1) ve stomalı alt (2) yüzeyindeki epidermis.
Bitkilere göre oldukça değişken olan stoma yapısı böbrek seklindeki iki hücreden meydana gelmiştir, bunlara "bekçi hücreleri"ya da "stoma hücreleri" ismi verilir. Aradaki genişleme ve daralma yeteneğindeki açıklık "stoma deliği" ya da "stoma poru" nu oluşturur. Bekçi hücrelerinin yanında stoma etkinliğine katılan, ince çeperli epidermis hücreleri de "yardımcı hücre" ya da "komşu hücre" 1er adım alır. Bunların ontogenetik gelişimi stoma hücreleri ile sıkı ilişkilidir. Stoma altında, içi hava ile dolu geniş boşluğa "solunum boşluğu" ya da "stoma altı boşluğu" ismi verilir. Burası bir çeşit gaz deposu isini görür, mesofil dokusunun bütün hücre-arası boşluk sistemi ile ilişkilidir.
Beta vulgarıs (Seker pancarı) yaprağının yüzeysel kesitinde stoma.
Stoma aygıtında en önemli bölümü bekçi hücreleri oluşturur. Bekçi hücreleri canlı ve sitoplasmadan zengindir; sitoplasma içinde nukleus, birçok küçük vakuol, mitokondri ve nişastalı plastidler bulunur. Bekçi hücrelerinin çeperleri ayrımlı şekilde kalınlaşır; ventral (stonıa deliğine bakan) çeperin orta kısmı kalın, iki ucu ve dorsal (sırt) çeperin hepsi ince kalır. Bu hücrelere bekçi hücreleri denmesinin nedeni bu özel yapılarından ötürüdür; turgordaki değişiklikler bekçi hücreleri arasındaki porun açılmasını ve kapanmasını sağlayarak hücrelerin şekillerini değiştirir. Böylece stomalar bitki içi ve dış ortam arasındaki gaz alış veriş hızını kontrol eder ve terlemenin düzenleyicileri olarak işlev görür. Bekçi hücrelerinin tüm yüzeyi kutikula ile kaplıdır, bazan da stomalar tümüyle vaks ile örtülüdür. Stoma hücreleri alt ve üst taraflarında uzantılara sahiptir, boynuz seklindeki bu uzantılar stoma aygıtında biri önde diğeri arkada iki odacık oluşturur, bunlardan öndekine "ön odacık", arkadakine de "arka odacık" adı verilir. Epidermis hücrelerinin kalınlaşmış dış çeperleri ile bekçi hücrelerinin birleştikleri bölgelerde görülen ince kısımlara "oynak" denir, içe bakana "iç oynak", dışa yönelene de "dış oynak" adı verilir. İşlevleri stoma hareketini kolaylaştırmaktır.
Beta vuigaıis (Şeker pancarı) yaprağının enine kesitinde stoma.
Bitkilerin ekolojik koşullardaki yaşayışlarına göre bekçi hücreleri komşu epidermis hücreleri ile aynı düzeyde, daha yukarıda yada daha aşağıda bulunabilir. Hücrelerin böyle ayrımlı düzeyde gelişimlerinin ekolojik amacı terleme ayarım sağlamaktır. Epidermis hücrelerinden aşağıda gelişenlerde su buharının difüzyon yolu uzar ve rüzgardan arınmış bir stoma ile terleme azaltılır. Gimnospermlerin çoğunda bu bitkilerin yaşantılarına uygun olarak stomalar kurakçıl tiptedir bunlara "kseromorf stoma" lar denir, diğer bir deyimle stomalar epidermis düzeyinden aşağıda oluşur. Stoma üzerinde "dış solunum boşluğu" denilen bir kanal varlığı su kaybım azaltır. Çeper ligninleşmiş, yalnız stoma hücreleri ile komşu hücrelerin bağlantı kurdukları noktalarda çeper incedir. Bu özellik kseromorf stomalarda açılma mekanizmasını sağlayan bir karakterdir.
Kseromorf (kurakçıl) tip stomalar. Musa ' da (Muz, 1) epidermis düzeyinden az derinde, Euonymus' da (2), Pinus' da (Çanı, 3) ve sequoia' da (4) çok derinde gelişmiş stomalar.
Epidermis düzeyinden daha yukarıda gelişen stomalar rüzgarla doğrudan ilişkili olduğundan su buharı kaybı da fazla olur. Bu tiplere özellikle terlemeyi çoğaltmak isteyen sucul bitkilerde rastlanır, bunlara "higromorf stomalar" denir. Eğer stomalar epidermis hücreleri ile aynı düzeyde ise "mesomorf stoma" tipi oluşur.
Bazı bitkilerde de bütün stoma aygıtları girintiler içinde oluşur ve etrafı tüylerle örtülüdür, örnek olarak Nerium (Zakkum) verilebilir. Bu bitki kurakçıl bir tip olduğu halde stomalar sucul tipteki gibi yüzeyden yükselmiş bir şekilde oluşmuştur. Stomaların bu şekilde yapı değışikliğine uğramaları özel işlevlere uyan stoma tiplerini meydana getirmektedir.
Nerium (Zakkum) yaprağından enine kesitte özel odalarda gelişen stoma.
Botanik
-
Bitkisel Hormonlar Nelerdir?
-
Bitkisel Hormonları Nelerdir? Auxinler - Oksin Bitki Büyüme Hormonlarının Görevleri Nelerdir?
-
Pinus cembra - İsviçre Fıstık Çamı
-
Pinus banksiana - Banks çamı
-
Pinus aristata (Higori çamı)
-
Palinoloji – Polen Bilimi Hakkında Bilgi
-
Kaktüsgiller - Cactaceae Hakkında Bilgi
-
Papatyagiller - Asteraceae Hakkında Bilgi
-
Karanfilgiller - Caryophyllaceae Hakkında Bilgi
-
Periyant Nedir ? Periant (Çiçek Örtü Yaprakları)
-
Bitki Yaprak Tipleri Ve Görevleri - Yaprak Çeşitleri
-
Bitkilerde Gövde Çeşitleri ve Gövdenin Görevleri Nelerdir ?
-
Opuntia ficusindica - "Dikenli İncir"
-
Bitkilerde Bulunan Doğal Renk Maddeleri
-
Bitki Stresi: Abiyotik ve Biyotik Faktörler