Sivrisinek Evrelerinin Özellikleri
Sivrisinekler holometabol böceklerdir. Yani tam başkalaşım gösterirler. Hayat döngülerinde dört dönem bulunmaktadır.
Yumurta evresi
Sivrisinek yumurtaları 0.6-1 mm boyunda bir ucu sivri, diğer ucu daha küt olan iğ şeklinde yapılardır. Yumurtaların alt yüzleri üst yüzlerinden daha dış bükeydir (Şekil 6).
Yumurtaların bir ucunun biraz yanında {Anopheles türleri) ya da ucunda (Culex ve Aedes türleri) küçük bir delik bulunur. Bu delikten dölleme hücresi girer ve yumurta döllenir (Horsfall, 1955).
Yumurtaların ve yumurta bırakma şekillerinin farklı olmasından dolayı cinsler ve türler birbirlerinden kolayca ayrılırlar. Sivrisineklerin tek tek ya da paket olmak üzere gene! olarak iki tip yumurta bırakma şekilleri vardır
Anopheles yumurtaları kayık biçimindedir. Uzun, iki ucu yukarıya biraz kıvrık ve iki yanında zarımsı yüzgeçler vardır. Bunların orta kısımlarında türlere özgü olarak enine yüzgeçler bulunur. Bu oluşumlar yüzey gerilimini artırdığı gibi, yumurtanın da suyun yüzeyinde yüzmesini sağlar An. sacharovi'nin yazın bıraktığı yumurtaların yalnız yüzgeç kuşağı vardır. Güzün bıraktığı yumurtalarda ise az gelişmiş yüzme hücreleri de bulunur. Anopheles cinsine bağlı türler yumurtalarını tek tek bırakırlar. Yumurtalar bazen suyun üzerinde dantel şeklinde kümeler yaparlar.
Aedes türlerinin yumurtaları koyu renklidir. Üzerinde ağ şeklinde yapılar taşır ve suyun üzerinde yüzemez (Şekil 9). Bunlarda yumurtalar yağmur yağdığında, karlar eridiğinde ya da taban suyundaki dinamiğe bağlı olarak, su içerisinde kalacak bitkilerin ya da nemli ve kuru zeminlerin üzerine tek tek bırakılır. Kuraklığa karşı 4-7 ay dayanabilirler (Alten, 1993). Sular yükselince su birikintilerinin altında kalırlar. Larvalar kuru ortamlarda yumurta içerisinde birkaç günde gelişir; ancak, suyla karşılaşınca bir gün içerisinde yumurtadan çıkarlar (Horsfall, 1955).
Cutex türlerinin yumurtaları birleşik halde su yüzeyinde sal gibi yüzerler. Bunlara yumurta paketleri denir. Aynı zamanda Culiseta cinsine bağlı türlerinde yumurtaları bu şekildedir.
Yumurtaların inkübasyon yani yumurtanın içindeki embriyonun gelişip larva olarak yumurtadan çıkmasına kadar geçen süre, türlere, iklimsel koşullara, sınırlayıcı faktörlere, suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre farklılık gösterir (Alten, 1993; Şimşek, 1997). İnkübasyon süresi mücadele programlarının tam olarak planlanabilmesi için oldukça önemlidir. Özellikle su sıcaklığının yumurta inkübasyon süresi üzerinde önemli bir etkisi vardır.12° İle 32°C arasındaki sıcaklıklar yumurta inkübasyonu için uygun kabul edilse de, ideal sıcaklık 23-25°C arasındadır (Down, 1951). Çukurova'nın iklimsel koşullarında A. sacharovi yumurtaları 25°C'de 1-2 gün içerisinde açılabilmektedirler (Alten, 1989). Muğla-Sarıgerme'de 23°C'de doğa! koşullar altında yapılan denemelerde, C. pipiens türünün yumurtaları 2±0.01 gün içerisinde açılabilmektedirler (Alten, 1993). Aynı çalışma, laboratuvar koşullarında değişik sıcaklıklarda gerçekleştirildiğinde, örneğin 14 °C'de türün yumurtaları 4-5 günde açılmaktadır.Yani sıcaklık düştükçe ya da çok yükseldikçe yumurta açılma sürelerinde gecikmeler olabilmektedir. Bir genelleme yapılacak olursa tüm sivrisinek türleri için inkübasyon süresi 1-4 gün sürebilmektedir.
Sivrisinekler ideal koşullar altında bir seferde çok sayıda yumurta veren canlılar arasındadır. Ayrıca yılda 2-4 (bazen 5) döl verdiklerini düşünürsek, önümüze çok yüksek bir üreme potansiyeli çıkmaktadır. Bir sivrisinek dişisi bir defada türlere göre değişmekle birlikte 35-450 yumurta bırakabilir. Yumurta miktarı dişinin beslenme şartlarına, yumurtlamak için uygun ortam bulmasına ve o andaki iklimsel koşullara bağlıdır. Anopheles türleri bir defada 200-400, Culex türleri 100-200, Aedes türleri ortalama 250, Culiseta türleri ise 250-300 yumurta bırakabilirler. Muğla-Dalaman'da yapılan bir çalışmada, temmuz ayında A. sacharovi türüne bağlı yarı kontrollü şartlarda bulunan bir populasyonda dişiler ortalama 367, maksimum 541 yumurta bırakmışlardır (Alten, 1996).
Larva evresi
Sivrisinek yumurtaları su yüzeyi ile yeterli süre temas ettikten sonra, larva (kurtçuk) yumurtayı alt yüzeyinden baş kısmındaki kesiciler yardımıyla keser ve dışarı çıkar. Sivrisinek yumurtasından çıkan bu genç canlılara larva denir. Gelişmelerinde üç kez gömlek değiştirirler ve dört evre geçirirler. Dördüncü evre larva 6-13 mm boyunda olabilir. Kimi türlerde, örneğin Culiseta longiareolata ya da Cu. annulata'da, 15 mm'ye kadar çıkabilir. Vücutları ince ve saydam bir kitinsel örtü ile örtülüdür. Başta ve vücutta çok sayıda seta adı verilen kıllar bulunur. Setalar tamamıyla çevre şartlarının algılanması ve su içinde dengenin korunması için görev yaparlar. Baş ve vücutta yer yer koyu renklenmeler görülür. Genellikle sırt kısımları güneş ışınlarını tutmak için koyu renkli, karın kısımları açık renklidir. Örneğin, dördüncü evre Anopheles larvasının üzeri sarımsı yeşil ya da kahverengimsi yeşil renktedir. Birinci ve ikinci evredekiler ise koyu kara renktedir. Culex larvaları parlak kahverengimsi-boz yeşilimsi renktedir. Culiseta larvaları açık ya da koyu parlak kahverengidir.
Larvanın yüzeyi üzerine simetrik olarak dizilmiş kıllar bulunur. Bu kılların dizilişi türlere göre değişir. Sivrisinek larvalarının vücutları belirgin olarak birbirinden ayrılmış üç ayrı bölümden oluşmuştur (Şekil 11, 12, 13). Bunlar baş, gövde ve karındır.
Sivrisinek türleri, larvalarının su içinde duruşları ve hareketleriyle de çok rahatlıkla ayrılabilirler. Anopheles larvaları su yüzeyine paralel durmaları ile su yüzeyine eğik olarak asılı duran Aedes ve Culex larvalarından kolayca ayrılırlar (Şekil 14). Anopheles larvalarının su yüzeyine paralel durmalarının nedeni sifonlarının olmaması ve solunumun stigmal olarak yapılmasından ileri gelir. Anopheles larvaları suyun hemen yüzeyinden, Culex ve Aedes larvaları daha aşağıdan beslenir.
Anopheles türlerinin larvaları diğerlerinden başka bazı özellikleriyle de ayrılırlar. Karın segmentlerinin üst tarafında çift yapılı, yelpaze şeklinde yayılmış, suların alt yüzeyine yüzey gerilimi ile tutunmayı sağlayan tüy demetleri taşırlar. Başın 180° dönmesiyle larvalar anafor aygıtlarıyla suyun yüzeyindeki besin partiküllerini alabilirler. Başları diğer sivrisinek cinslerine ait larvalara göre daha uzundur ve vücutları çok sayıda tüyümsü kıllarla kaplıdır (Kirkpatrick, 1925 ).
Larva evrelerinin süreleri genel olarak suyun sıcaklığına, iklimsel koşullara, fiziko-kimyasal özelliklere, besin maddesine ve pH'a bağlıdır. Ortalama tanımlar yapacak olursak, Culex larvaları 10°C'nin üzerindeki sıcaklıklarda gelişirler. Ancak ekstrem durumlarda bulunmaktadır. Örneğin, Culex laticinctus türü kışı larva evresinde geçirir ve buz tutmuş sularda bile, buzun üzerine çıkabilmiş bitkiler çevresindeki sularda çok yavaş olarak gelişmelerini sürdürebilirler (Alten, 1989). Anopheles larvaları 15°C'de 40-45 günde, 20°C'de 20-25 günde, 25°C'de 15 günde, 30°C'de 12 günde gelişmelerini bitirirler ve pupa evresine geçerler. Sıcaklık arttıkça larval gelişme daha kısa sürede tamamlanır. Sivrisinek larvalarının gelişmesi için ideal sıcaklık 25 °C'dir. Besin ve sıcaklık durumu en uygun olduğu zaman larva evre süresi 7-16 gün sürebilir.
Sivrisinek larvaları suda çok devinimlidirler. Sürekli olarak su yüzeyine çıkarak hava alır, yeniden su içine dalarlar. Değişik sivrisinek türlerinin su içinde genel olarak yaşadıkları ve beslendikleri yerler, onların sivrisinek kommünitesi içinde değişik ekolojik düzeylerini belirler.
Sivrisinek larvaları genellikle su içinde bulunan yosun, bakteri, protozoa, mantar sporları ve hatta diğer sivrisinek larvaları ile ya da kendi gömlekleriyle beslenirler. Biyolojik mücadelede kullanılan Bacillus thuringiensis kökenli birçok preparatın uygulanma prensibi, larvalar için patojen olan bu bakterilerin sudaki miktarının artırılmasına dayanmaktadır.
Larvalar genellikle gölge olan sularda bulunma eğilimindedirler. Özellikle öğle sıcağında yaprak altlarına ya da suda bulunan yosunların altlarına girmeyi tercih ederler. Ancak, C. pipiens gibi, sığ ve sıcak, güneşli sularda bulunabilen türlerde vardır. Asla unutmamalıdır ki, sivrisinek larvaları çok geniş bir adaptasyon yeteneğine sahiptir. Yaşam ortamlarında her türlü ekst-rem koşula oldukça dayanıklıdırlar. Bu yüzden, çok geniş bir yayılma alanına sahip-tirler. Küçük bir su çalkantısında ya da suyun üzerine dışarıdan gelebilecek herhangi bir etkide suyun dibine kaçarlar ve belli bir süre İçin orada yaşarlar. Bu süre C. laticinctus larvaları için 20 dakikaya kadar sürebilmektedir.
Larvaların yaşama ve gelişmesinde suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerinin de büyük önemi vardır. Anopheles larvaları genellikle oksijeni bol, temiz, sığ sularda gelişirler (Bkz. 2.3). Kimi Anopheles türlerinin larvaları %0.5-0.8 tuzlu suda; A. sacharovi larvaları %1.2-1.5 oranında tuzlu suda bile gelişme gösterebilirler (Alten, 1989). Culex larvaları değişik su kalitesindeki habitatlarda yetişebilirler. C. pipiens larvaları, Aedes ve Culiseta cinslerine ait bazı türlerle birlikte 12 mg/lt amonyak içeren foseptik çukurlarında bile bulunabilmişlerdir (Boşgelmez ve ark., 1994).
Su bitkilerinin de larvaların gelişmesinde önemli etkileri vardır. Örneğin, A. sacharovi larvaları özellikle su sümbülü (Potamogeion perfoliaius, P. fluviatilis ) türünden bitkilerin yoğun olduğu sularda oldukça bol bulunurlar. Bu bitkiler larvalara besin sağladığı gibi aynı zamanda korunak da oluşturmaktadır.
Pupa evresi
Dördüncü gelişim evresine gelmiş olan larva, önceleri çok devinimli, kısa bir süre sonra daha az devinimli olarak vücudu karın yönünde kıvrılmaya başlar ve ince, saydam ve koyukahverengi bir çeperle sarılarak pupa evresine dönüşür (Şekil 15). Pupalar yandan bakılınca virgül gibi görünürler. Pupanın içinde çok önemli histolitik ve histogenetik değişimler oluşarak sivrisineğin genetik tür özelliklerini taşıyan ergin oluşur.
Pupanın vücudu iki bölümden oluşur. Önde çok büyük olan baş, gövde arkasında ise sırt-karın yönünde yassı olarak karın bulunur.
Pupa önceleri çok devinimlidir. Ancak, daha sonra devinimi azalır. Bu evrede beslenme durur. Bu yüzden, sivrisinek sucul evre mücadelesinde, mücadele yapılacak suda populasyon-nun büyük çoğunluğu son dönem dördüncü evre larva ya da pupa evresinden olu-şuyorsa, ortamda insektisit kullanmanın anlamı yoktur. Çünkü bu evrelerde beslenme durmuştur. Çeperi yumuşak, ince ve saydam olduğundan içinde gelişen ergin kolayca görüle-bilmektedir. Suyun dalgalanması sonucu kendini bırakarak pasif hareketle aşağı iner. Uzun süre su dibinde kalabilirler.
Pupanın gelişme süresi en fazla 5-6, ideal koşullarda 1-2 gün sürer. Başkalaşım yapacak pupalar yatay konuma geçerler ve vücutlarının ön kısımlarını sudan dışarıya uzatırlar. Hava alma ile pupa örtüsü içindeki iç basınç artar; buna bağlı olarak, vücudun ön kısmında orta çizgi "T" şeklinde boydan boya yırtılır ve ergin dışarıya çıkar. Dışarıya çıkma 5-6 dakika sürer
Ergin ve genel özellikleri
Sivrisinekler ergin evresini, yumurta, larva ve pupalardan farklı olarak karasal habitatta geçirirler. Habitat farklılığının yanı sıra, morfolojik olarakta birçok farklılığa sahiptirler. Bu evrede, kanatların varlığından dolayı, uçma özelliğini kazanırlar. Ayrıca, larva evresinde çiğneyici olan ağız parçaları, ergin evresinde altı iğneli sokucu-emici özellik kazanmaktadırlar. Yani, larva evresinde beslenmelerini yeme yoluyla yaparlarken, ergin evresinde sokma ya da kan emme yoluyla yaparlar. Her iki eşeyde (dişi ve erkek), genel olarak çiçek ve meyvelerin özsuyu ile beslenirken, aynı zamanda dişiler, yumurtaları geliştirebilmek için insan ve hayvanlardan kan emerler.
Erginler, ince yapılı, başı küçük, birleşik gözleri iri, antenleri ve hortumu ince uzun, göğsü yuvarlağımsı ve yanlardan basık, kanatları dar-uzun, bacakları ince ve uzun, karnı yuvarlak ve uzun olan canlılardır. Boyları 3-13 mm dir. Vücutları ve uzantıları pullarla örtülüdür. Bu pulların dizilişi, renkleri ve dağılımı cinslerin ve türlerin birbirlerinden ayrılması için sınıflandırmada oldukça önemlidir.
Ergin sivrisineklerin vücudu baş, gövde ve karın olmak üzere üç ana bölümden oluşur. Morfolojik özellikleri oldukça karmaşık olan bu yapıların ayrıntısına girmek bize göre bu kitabın konusu değildir ve sizlere ulaştırmak istediğimiz amacımızdan uzaklaşmamıza neden olabilir. Bu nedenle bu kısımda cinsler arasında yapısal ayırımı kolaylıkla sağlayan ve sınıflandırmada çok önemli olan bazı pratik farklılıklar üzerinde duracağız.
Öncelikle sivrisinekler diğer böceklerden başlarının ön kısmında bulunan ve proboscis olarak adlandırılan sokma iğneleri ile ayrılırlar. Dişi ve erkekleri morfolojik olarak en kolay ayırma yolu, antenlerinin farklılığıdır. Sivrisinek türlerinin erkeklerinde antenler oldukça kıllı ve geniş görünüşlüdür. Oysa dişilerde kıllanma az ve daha dar görünüşlüdür.
Antene ek olarak dişi ve erkekleri birbirinden ayıran en önemli farklardan bir tanesi, proboscis'in iki yanında bulunan ve palpus adı verilen dokungaçlardır. Palpuslar dişilerde proboscis'ten kısa, erkeklerde ise daha uzun ve kalındır.
Anopheles cinsine bağlı sivrisinek erginleriyle diğer cinslere bağlı sivrisinek erginlerini birbirinden ayırmanın diğer bir yolu İse palpusların ve antenlerin cinse göre farklılaşmasıdır. Anopheles 'lerin hem dişilerinde hem de erkeklerinde palpusların boyu proboscisin boyu ile hemen hemen aynıdır. Oysa Aedes, Culex ve Culiseta gibi cinslere bağlı türlerde, palpuslar dişilerde proboscisden çok kısa, erkeklerde ise aynı boyda ya da biraz daha uzundur.
Sivrisinek gövdesinin sırt kısmının karın kısmıyla ayrıldığı bölgede scutellum adı verilen bir çıkıntı bulunmaktadır (Şekil 17). Bu çıkıntı, sırt kısmında sivrisineğin eni boyunca yer almakta ve uçlarında türlere göre değişen sayıda kıl taşımaktadır. Bu kısmın morfolojik yapısı, sivrisinek cinslerinin birbirinden ayrılmasını sağlamaktadır (Şekil 23). Scutellum Anopheles erginlerinde lopsuz ve dışbükey, diğer cinslerde ise üç lopludur.
Sivrisinek sınıflandırılmasında karın (abdomen) bölgesinin sırt kısmında bulunan dokuz adet segmentin birbirlerine bağlantı bölgelerinde bulunan pulların dizilim, şekli ve rengi de cinslerin ve hatta türlerin ayırımı için oldukça önemlidir. Anopheles cinsine bağlı türlerde bu bölgelerde pullanma yoktur. Keleş'lerde pullanma çok yoğundur ve genel olarak beyaz ve açık sarı renklidir. Bu cinste pullanma şekli genel olarak üçgen şeklindedir. Culex cinsinde ise pullanma gene! olarak daha kalın ve nettir. Pulların rengi sarımsı, kahverengimsi, kızıl ya da beyaz-sarı karışımı olabilir.
Parazitoloji
-
Parazitizm tipleri nelerdir ?
-
Parazitlerin vücuda giriş yolları nelerdir?
-
Parazitlerin bulaşma yolları nelerdir ?
-
Parazitliğin (parasitismus’un) çeşitleri
-
TATARCIK MÜCADELESİ
-
Tatarcıkların Biyoekolojisi Üzerine Bilgiler
-
Tatarcıkların Genel Entomolojik Özellikleri
-
Türkiye'de Bulunan Tatarcık Türleri
-
Leishmania ve sağlık açısında önemi
-
TATARCIKLAR ÜZERİNE GENEL BİLGİLER
-
Parazit Vektör Ekolojisi ve İlişkili Faktörler
-
Türkiye'de sıtmanın durumu
-
Avrupa'da sıtmanın durumu
-
Sıtmanın biyolojisi ve epidemiyolojisi
-
Sivrisineklerin Sağlık Açısından Önemi