Sıtma mücadele programlarında entomolojik aktivitelerin farklı tipleri için teknik ve işlemler
A. Başlangıç incelemeleri
Başlangıç incelemeleri, araştırma ve mücadele yapılan her bir lokalite için aşağıdaki bilgileri sağlamalıdır:
a. Anopheles türlerinin belirlenmesi
b. Göreceli ergin yoğunluğu
• Barınma ve dinlenme alanlarından ağız aspiratörüyle toplananlar
• İnsan ya da hayvan tuzakları ile sokma halinde olanlar
• Işık ya da karbondioksit tuzakları gibi özellikle ekzofilik türleri yakalayan harici tuzaklara yakalananlar
c. Larva habitatlarından uzaklık ve larva örneklemesi yoluyla tür komposizyonunun ortaya çıkarılması
d. Lokaliteye mevsimsel olarak giren tür sayısı ve populasyon miktarı
e. İnsan ekolojisi, populasyon büyüklüğü, populasyon hareketi ve evcil hayvanlar üzerine bilgiler
f. Geçmişte, tarımda ve halk sağlığında kullanılan insektisitlerin dökümü
Teknik ve işlemler
a. Alan için önceden varolan bilgilerin analizi yapılmalıdır.
b. Sıtma vakaları ve vektör dağılımı açısından mücadele yapılacak bölge az ya da çok homojen alt bölümlere ayrılmalı ve her alt bölüm için çevresel koşullar ve farklı coğrafi alanlar belirlenmelidir.
c. Her bir ayrı zon ya da alt bölümde potansiyel ya da aktif üreme alanı olan habitat suyunun yüzey alanı ve tipi tahmin edilmeli ve belirlenmelidir.
d. Bu alt bölümlerde, sivrisinek türlerinin örneklenmesi İçin en uygun metod seçilmelidir. Eğer lokal türlerin erginlerinin habitatları ya da barınma veya dinlenme davranışları bilinmiyorsa, larva örneklemesi ergin örneklemesiyle eş zamanlı yapılmalı ve larva ile ergin üzerinde tür belirlenmesine gidilmelidir. Eğer, sivrisinek türlerinin dinlenme davranışları biliniyorsa, iç alanlarda bulunan sivrisinekler için örnekleme metodu seçilmelidir. Gece boyunca kurulan hayvan ve insan tuzakları ile ışık tuzakları, ekzofilik (yabanıl) türler hakkında bilgi verir.
e. Her bir homojen alt bölümde, ergin sivrisineklerin toplanması için yeterli miktarda örnekleme istasyonu seçilmelidir. Bu istasyonların, larva üreme ve gelişme habitatlarından (jit) uzaklığı belirlenmelidir. Her lokalitede endofilik sivrisineklerin yakalanması için en az 9-10 ev ve bu evlerin arasında gece dışarıda sokan sivrisinekleri örneklemek için en az 2 harici tuzak noktası seçilmelidir. Böylece en yüksek populasyon örneklemesinin yapılması için minimum İstasyon sayısı belirlenmiş olur.
f. Sivrisineklerin insektisitlere karşı hassasiyet testleri devam ettirilmelidir.
Örneklemelerin zamanlaması çok önemlidir. Örneklemeler, her nekadar sıtma eradikasyonu içinde yapılsa bile, sağlıklı olabilmesi için sivrisineklerin en yoğun oldukları, en iyi yakalanabilecekleri ve en yüksek populasyon sayısına ulaştıkları zamanlarda yapılmalıdır. Örneklemeler ve incelemeler, çevresel değişikliklerin oluşmasını engellemek için mümkün olan en kısa zamanda yapılmalıdır. Böylece, çevresel değişikliklerden {sıcaklık farkları, nem farkları, ışık vb) dolayı oluşabilecek hatalar en aza indirilmiş olur ve sivrisinek bolluğu açısından en iyi sonuçlar elde edilmiş olur. Ön örneklemeler, alan büyüklüğüne bağlı olarak değişmekle birlikte, iki aydan daha fazla bir zamana yayılmalıdır. Araştırıcılar, sivrisinek populasyonlarının en yüksek pike ulaştıkları zamanı tahmin edemiyorlarsa, sıtma vakalarının da çoğaldığı zamanı tespit etmeleri güçleşir. Bu açıdan ön örneklemelerden elde edilen bilgiler kısa zamanda değerlendirilmeli ve gerek duyuluyorsa populasyon büyüklüğünü belirleme çalışmaları devam ettirilmelidir. Türkiye'de bu konuyla ilgili bölgesel bilgilerin az olması gözönüne alınacak olursa, bizim önerimiz organizasyon ve planlama aşamasında çalışılan bölgede örnekleme ve populasyon büyüklüğünün mevsimsel dalgalanmasını belirleme çalış maları en az bir, en fazla üç yıl süresince devam ettirilmelidir. Ancak, genel anlamda, ay başına sivrisinek populasyon büyüklüğünün en üst noktasının belirlenmesi, sıtma vakalarının da en üst noktasının tahmin edilmesini sağlayabilir. İşlemleri bölgelere göre değişmekle birlikte, aylık olarak yapmak olanak ve personel açısından zayıf olan bölgelerde avantaj sağlayabilir.
Eğer bir alanda sıtma taşıyan iki ya da daha fazla tür varsa, çalışmalar bu türler arasında sayı ve etkinlik bakımından baskın olan üzerinden yapılmalıdır. Baskın vektörün özellikleri belirlendikten sonra, diğer türler üzerine çalışılmalıdır.
Sivrisinek saldırı saatlerinin bilinmesi, mücadele programlarının belirlenmesi için çok önemlidir. Bunun için; eğer olanaklar yeterliyse, özellikle sivrisinek populasyonlarının yoğun olduğu aylarda, en az 15 günde bir defa ev ve ahır içlerinden ve harici tuzaklar yardımıyla dış alanlardan, güneş battıktan sonra başlamak üzere güneş doğuncaya kadar gece boyunca her iki saatte bir örnekleme yapılmalıdır. Buradan elde edilen verilerin değerlendirilmesi, sivrisinek populasyonlarının türlere özgü saldırı saatlerini ortaya çıkaracaktır. Böylece, öncelikle baskın olan tür için ilaçlama zamanlaması yapılabilecektir. Türkiye gibi olanakları kısıtlı olan ülkelerde bu araştırma, sıtma mücadelesiyle çalışan ekiplere insektisit tasarrufu, zaman ve emek kazancı sağlayacaktır. Örneğin, A türü Adana Ceyhan yöresinde X köyünde, temmuz ayında saat 2000-2200 arasında saldırıyorsa ve bu tür tam baskın bir türse, X köyünde ilaçlamanın bu saatler dışında yapılmasının anlamı yoktur. Böylece, klasik mücadele çalışmalarının dışına çıkılarak, çalışmalarımıza bilimsel bir taban kazandırmış oluruz. Bu tip bilgilerin elde edilmesi, gelecek kuşaklar itibariyle sıtmanın eradike edilmesi için oldukça önemlidir.
Ön incelemelerden elde edilen bilgiler, varolan metodlar ve örnekleme işlemleri ile ilgili genel bilgiler.
Verilerin sentezi
Başlangıç inceleme ve araştırmalarından elde edilen veriler, sıtma mücadelesinin programlanması, organizasyonu ve detaylı uygulamaları için oldukça önemlidir. Bu yüzden, bilgilerin büyük bir dikkatle toplanması ve aşağıda ana başlıklarıyla sunduğumuz şekilde analiz edilerek, değerlendirilmesi gerekmektedir:
a. Entomolojik verilerin toplanması için amaçların belirlenmesi,
b. Hastalığın kapsamının, vektör türlerin topografik dağılımı ve farklı ekolojik şartların belirlenmesi,
c. Aşağıda belirtilen bilgilerin ışığında, ekolojik olarak birbirinden farklı her bir alanda belirleyici (durumu/alanı örnekleyen) lokalitelerin seçimi,
• Hastalığın kapsamı
• Larva üreme ve gelişme habitatlarının dağılımı, tipleri ve üretme potansiyeli
• İnsan yerleşim birimlerinin tipleri
• Evcil hayvanlar
• Tüm yıl boyunca durum
d. Aşağıdaki bilgilerin ışığında, yakalama ve örnekleme istasyonlarının seçimi,
- İnsan yerleşim alanlarının tipleri
- Larva üreme ve gelişme alanlarından uzaklık
- Araştırma alanında evcil hayvanların varlığı ya da yokluğu
- Vektörün davranışı
Başlangıç incelemeleri, araştırma ve mücadele yapılan her bir lokalite için aşağıdaki bilgileri sağlamalıdır:
a. Anopheles türlerinin belirlenmesi
b. Göreceli ergin yoğunluğu
• Barınma ve dinlenme alanlarından ağız aspiratörüyle toplananlar
• İnsan ya da hayvan tuzakları ile sokma halinde olanlar
• Işık ya da karbondioksit tuzakları gibi özellikle ekzofilik türleri yakalayan harici tuzaklara yakalananlar
c. Larva habitatlarından uzaklık ve larva örneklemesi yoluyla tür komposizyonunun ortaya çıkarılması
d. Lokaliteye mevsimsel olarak giren tür sayısı ve populasyon miktarı
e. İnsan ekolojisi, populasyon büyüklüğü, populasyon hareketi ve evcil hayvanlar üzerine bilgiler
f. Geçmişte, tarımda ve halk sağlığında kullanılan insektisitlerin dökümü
Teknik ve işlemler
a. Alan için önceden varolan bilgilerin analizi yapılmalıdır.
b. Sıtma vakaları ve vektör dağılımı açısından mücadele yapılacak bölge az ya da çok homojen alt bölümlere ayrılmalı ve her alt bölüm için çevresel koşullar ve farklı coğrafi alanlar belirlenmelidir.
c. Her bir ayrı zon ya da alt bölümde potansiyel ya da aktif üreme alanı olan habitat suyunun yüzey alanı ve tipi tahmin edilmeli ve belirlenmelidir.
d. Bu alt bölümlerde, sivrisinek türlerinin örneklenmesi İçin en uygun metod seçilmelidir. Eğer lokal türlerin erginlerinin habitatları ya da barınma veya dinlenme davranışları bilinmiyorsa, larva örneklemesi ergin örneklemesiyle eş zamanlı yapılmalı ve larva ile ergin üzerinde tür belirlenmesine gidilmelidir. Eğer, sivrisinek türlerinin dinlenme davranışları biliniyorsa, iç alanlarda bulunan sivrisinekler için örnekleme metodu seçilmelidir. Gece boyunca kurulan hayvan ve insan tuzakları ile ışık tuzakları, ekzofilik (yabanıl) türler hakkında bilgi verir.
e. Her bir homojen alt bölümde, ergin sivrisineklerin toplanması için yeterli miktarda örnekleme istasyonu seçilmelidir. Bu istasyonların, larva üreme ve gelişme habitatlarından (jit) uzaklığı belirlenmelidir. Her lokalitede endofilik sivrisineklerin yakalanması için en az 9-10 ev ve bu evlerin arasında gece dışarıda sokan sivrisinekleri örneklemek için en az 2 harici tuzak noktası seçilmelidir. Böylece en yüksek populasyon örneklemesinin yapılması için minimum İstasyon sayısı belirlenmiş olur.
f. Sivrisineklerin insektisitlere karşı hassasiyet testleri devam ettirilmelidir.
Örneklemelerin zamanlaması çok önemlidir. Örneklemeler, her nekadar sıtma eradikasyonu içinde yapılsa bile, sağlıklı olabilmesi için sivrisineklerin en yoğun oldukları, en iyi yakalanabilecekleri ve en yüksek populasyon sayısına ulaştıkları zamanlarda yapılmalıdır. Örneklemeler ve incelemeler, çevresel değişikliklerin oluşmasını engellemek için mümkün olan en kısa zamanda yapılmalıdır. Böylece, çevresel değişikliklerden {sıcaklık farkları, nem farkları, ışık vb) dolayı oluşabilecek hatalar en aza indirilmiş olur ve sivrisinek bolluğu açısından en iyi sonuçlar elde edilmiş olur. Ön örneklemeler, alan büyüklüğüne bağlı olarak değişmekle birlikte, iki aydan daha fazla bir zamana yayılmalıdır. Araştırıcılar, sivrisinek populasyonlarının en yüksek pike ulaştıkları zamanı tahmin edemiyorlarsa, sıtma vakalarının da çoğaldığı zamanı tespit etmeleri güçleşir. Bu açıdan ön örneklemelerden elde edilen bilgiler kısa zamanda değerlendirilmeli ve gerek duyuluyorsa populasyon büyüklüğünü belirleme çalışmaları devam ettirilmelidir. Türkiye'de bu konuyla ilgili bölgesel bilgilerin az olması gözönüne alınacak olursa, bizim önerimiz organizasyon ve planlama aşamasında çalışılan bölgede örnekleme ve populasyon büyüklüğünün mevsimsel dalgalanmasını belirleme çalış maları en az bir, en fazla üç yıl süresince devam ettirilmelidir. Ancak, genel anlamda, ay başına sivrisinek populasyon büyüklüğünün en üst noktasının belirlenmesi, sıtma vakalarının da en üst noktasının tahmin edilmesini sağlayabilir. İşlemleri bölgelere göre değişmekle birlikte, aylık olarak yapmak olanak ve personel açısından zayıf olan bölgelerde avantaj sağlayabilir.
Eğer bir alanda sıtma taşıyan iki ya da daha fazla tür varsa, çalışmalar bu türler arasında sayı ve etkinlik bakımından baskın olan üzerinden yapılmalıdır. Baskın vektörün özellikleri belirlendikten sonra, diğer türler üzerine çalışılmalıdır.
Sivrisinek saldırı saatlerinin bilinmesi, mücadele programlarının belirlenmesi için çok önemlidir. Bunun için; eğer olanaklar yeterliyse, özellikle sivrisinek populasyonlarının yoğun olduğu aylarda, en az 15 günde bir defa ev ve ahır içlerinden ve harici tuzaklar yardımıyla dış alanlardan, güneş battıktan sonra başlamak üzere güneş doğuncaya kadar gece boyunca her iki saatte bir örnekleme yapılmalıdır. Buradan elde edilen verilerin değerlendirilmesi, sivrisinek populasyonlarının türlere özgü saldırı saatlerini ortaya çıkaracaktır. Böylece, öncelikle baskın olan tür için ilaçlama zamanlaması yapılabilecektir. Türkiye gibi olanakları kısıtlı olan ülkelerde bu araştırma, sıtma mücadelesiyle çalışan ekiplere insektisit tasarrufu, zaman ve emek kazancı sağlayacaktır. Örneğin, A türü Adana Ceyhan yöresinde X köyünde, temmuz ayında saat 2000-2200 arasında saldırıyorsa ve bu tür tam baskın bir türse, X köyünde ilaçlamanın bu saatler dışında yapılmasının anlamı yoktur. Böylece, klasik mücadele çalışmalarının dışına çıkılarak, çalışmalarımıza bilimsel bir taban kazandırmış oluruz. Bu tip bilgilerin elde edilmesi, gelecek kuşaklar itibariyle sıtmanın eradike edilmesi için oldukça önemlidir.
Ön incelemelerden elde edilen bilgiler, varolan metodlar ve örnekleme işlemleri ile ilgili genel bilgiler.
Verilerin sentezi
Başlangıç inceleme ve araştırmalarından elde edilen veriler, sıtma mücadelesinin programlanması, organizasyonu ve detaylı uygulamaları için oldukça önemlidir. Bu yüzden, bilgilerin büyük bir dikkatle toplanması ve aşağıda ana başlıklarıyla sunduğumuz şekilde analiz edilerek, değerlendirilmesi gerekmektedir:
a. Entomolojik verilerin toplanması için amaçların belirlenmesi,
b. Hastalığın kapsamının, vektör türlerin topografik dağılımı ve farklı ekolojik şartların belirlenmesi,
c. Aşağıda belirtilen bilgilerin ışığında, ekolojik olarak birbirinden farklı her bir alanda belirleyici (durumu/alanı örnekleyen) lokalitelerin seçimi,
• Hastalığın kapsamı
• Larva üreme ve gelişme habitatlarının dağılımı, tipleri ve üretme potansiyeli
• İnsan yerleşim birimlerinin tipleri
• Evcil hayvanlar
• Tüm yıl boyunca durum
d. Aşağıdaki bilgilerin ışığında, yakalama ve örnekleme istasyonlarının seçimi,
- İnsan yerleşim alanlarının tipleri
- Larva üreme ve gelişme alanlarından uzaklık
- Araştırma alanında evcil hayvanların varlığı ya da yokluğu
- Vektörün davranışı
Parazitoloji
-
Parazitizm tipleri nelerdir ?
-
Parazitlerin vücuda giriş yolları nelerdir?
-
Parazitlerin bulaşma yolları nelerdir ?
-
Parazitliğin (parasitismus’un) çeşitleri
-
TATARCIK MÜCADELESİ
-
Tatarcıkların Biyoekolojisi Üzerine Bilgiler
-
Tatarcıkların Genel Entomolojik Özellikleri
-
Türkiye'de Bulunan Tatarcık Türleri
-
Leishmania ve sağlık açısında önemi
-
TATARCIKLAR ÜZERİNE GENEL BİLGİLER
-
Parazit Vektör Ekolojisi ve İlişkili Faktörler
-
Türkiye'de sıtmanın durumu
-
Avrupa'da sıtmanın durumu
-
Sıtmanın biyolojisi ve epidemiyolojisi
-
Sivrisineklerin Sağlık Açısından Önemi