Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

MANTARLAR HAKKINDA BİLGİ

---

Mantarlar genellikle belirgin 4 özelliği ile tanımlanır.
a- Besinlerini emerek alan heterotrof ökaryotlardır.
b- Hücre çeperleri kitinden (azotlu polisakkarit) yapılmıştır.
c- Belirgin ipliksi yapıya sahiptirler.
d- Sporla üreyen organizmalardır.

Mantarlar aynen hayvanlarda olduğu gibi, besinlerini hücre içerisinde glikojen (hayvansal nişasta) olarak depo ederler. Hayvanlar alemine daha yakın olan mantarların milyonlarca türü vardır. Son çalışmalar, mantarların DNA ve hücre özellikleriyle altın sarısı alglere ve kahverengi alglere daha yakın olduklarını göstermiştir.

SINIFLANDIRILMALARI

Mantarlar iki alt bölüme ayrılır. Birincisi cıvık mantarları içine alan MYXOMYCOTİNA alt bölümü diğeri alçak mantarların bir kısmı yüksek mantarları da içine alan EUMYCOTİNA’dır.

EUMYCOTİNA alt bölümü şu sınıfları içerir.

Sınıf: CYHTRİDİOMYCETES

Ordo: CYHTRİDİALES

Genus: OLPİDİUM

Genus: SYNCHYTRİUM

Ordo: MONOBLEPHARİDALES

Genus: MONOBLEPHARİS

Sınıf: HYPOCHYTRİDİOMYCETES

Ordo: HYPOCHYTRİDİALES

Sınıf: OOMYCETES

Ordo: SAPROLEGNİALES

Genus: SAPROLEGNİA

Ordo: PERONOSPORALES

Genus: PYTHİUM

Genus: PHYTOPHTHORA

Genus: PHASMOPORA

Genus: ALBUGO

Genus: BREMİA

Genus: PERONOSPORA

Sınıf: ZYGOMYCETECES

Ordo: MUCORALES

Genus: RHİZOPUS

Sınıf: ASCOMYCETES

Sınıf: BASİDİOMYCETES

Subdivisio: MYXOMYCOTİNA (CIVIK MANTARLAR)

300 kadar türü bulunan cıvık mantarlar hem bitki hem hayvan karakterlerini birlikte taşıdıklarından bilimsel açıdan ilginçtir. Vejetatif yapıları çeperlerle ayrılmamış pek çok çekirdek içeren çıplak protoplazma kütlesi halindedir. Bu vejetatif kısma PLASMODİUM denir ve özel bir şekli yoktur. Cıvık mantarların çoğu saprofittirler. Hücre çeperinin bulunmayışı, amoeboid hareket ve katı besin parçacıklarını alabilmeleri gibi hayvanlarda görülen özelliklere sahiptir, üremelerinde selülöz çeperli sporlar meydana getirirler ki buda bitkilere has üreme karakteridir.

Subdivisio: EUMYCOTİNA

OOMYCETES ve ZYGOMYCETES olmak üzere iki ilkel sınıf ile iki de yüksek mantarları içeren sınıfı vardır. Her iki ilkel sınıfın önemli özellikleri:

A- VEJETATİF MİSEL

SAPROLEGNİALES, PERONOSPORALES, MUCORALES: Sönositik (çok çekirdekli) bir misel; saprofit, parazit ve ara tipler, parazit özellikle bitki patojenleri.

B- ÜREME

a- EŞEYSİZ

SAPROLEGNİALES: Zoosporlar uzamış sporangiumlarda oluşur.

PERONOSPORALES: Zoosporlar sporangium ve konidiosporangium’larda oluşur; konidiumların çimlenmesi çimlenme tübüyle olur.

MUCORALES: Aerial sporangiumlar

b- EŞEYLİ

SAPROLEGNİALES: Heterogomi her oogoniumda bir ya da çok yumurta mevcut.

PERONOSPORALES: Heterogami, her oogonium içinde bir yumurta bulunur.

MUCORALES: Sönogametlerin oluştuğu izogami; heterotallik.

OOMYCETES ordoları

SAPROLEGNİALES

PERONOSPORALES

ZOOMYCETES ordoları

MUCORALES

YÜKSEK MANTARLAR

Bu grup mantarlar 3 sınıfta toplanır; ASCOMYCETES, BASİDİOMYCETES ve FUNGİ İMPERFECTİ. Buğday, mısır gibi hububatlar ve orman ağaçlarında parazit oldukları için son derece önemlidirler. Bazı türler ekmeklerin kabartılmasında, mayalanmada ve antibiyotik üretiminde kullanılırlar.

ASCOMYCETES hifleri bölmelidir ve hücreler tek çekirdeklidir. Bölmeler protoplazmanın hücreden hücreye geçişini sağlayan deliklere sahiptir. BASİDİOMYCETES hifleri, ASCOMYCETES’lerde olduğu gibi porlu bölmelere sahiptir.

Sınıf: ASCOMYCETES

Bazı peynirlerin özel kokuları ASCOMYCETES’lerden dolayıdır ve bazı yenilebilir mantarlar bu sınıfın üyeleridir. Bazıları da drogların elde edilmesinde kullanılır. Alkol ve maya yapımında önemli olan ve pek çok vitamin içeren bira mayası da bu sınıfın üyesidir.

ÜREME

A- EŞEYSİZ

Eşeysiz üreme çeşitli tipte eşeysiz sporlarla sağlanır. Ilıman iklimlerde eşeysiz sporlar uygun olmayan şartlarda uzun süre yaşayabilirlerse de soğuk veya çok sıcak ve kuru hava ölmelerine neden olur. Birçok ASCOMYCETES’lerde sporlar özelleşmiş hiflerin ucundaki hücrelerden meydana gelir. Böyle oluşan sporlara KONİDİOSPOR denir. Özelleşmiş hiflerde KONİDİOFOR adını alır. Ekseriya konidiosporlar bir süre birbirlerine yapışık kalır ve uzun zincirler oluştururlar. Birçok türde konidioforlarda karakteristik bir şekilde bir arada toplanmış olabilir. Bazıları da tomurcaklanma ile eşeysiz ürer.

B- EŞEYLİ

Çoğu ASCOMYCETES’te mitozu takiben meydana gelen mayoz uç hücreye 8 adet meiosporun oluşmasını sağlar. Bu sporların görünümleri bir naylon torbadaki fasulye veya misketleri andırır ve dolayısıyla KESE MANTARLARI adı verilir. Sınıfa adını veren ASKUS kelimesi de kese anlamına gelmektedir. Meiosporlarada genellikle ASKOSPOR denir. Askuslar (askospor meydana getiren keseler) daima özelleşmiş hiflerin uç hücreleridir. Askokarp adı verilen bu yapı içine yerleşmişlerdir ve bu sınıfta ASKOGONİUM adını alan dişi gametangium’dan meydana gelirler. Erkek gametangium ANTHERİDİUM adını alır. Hem vejetatif ve hem de askus taşıyan hiflerden oluşan askokarp türler için karakteristiktir. 3 tip askokarp mevcuttur.

1- CLEİSTOTHECİUM: İçi oyuk tamamen kapalı küre şeklinde

2- PERİTHECİUM: İçi oyuk, dar bir açıklığı bulunan matara şeklinde

3- APOTHECİUM: Açık, kadeh şeklinde

Askus taşıyan hiflerin ucundaki hücreler (askuslar) birçok formlarda askokarpın iç yüzeyinde sıralanır. Bu yüzey tabakaya HYMENİUM ya da verimli tabaka denir. PARAFİZ denilen kısır hücreler aynı zamanda hymeniumda meydana gelir ve çok sayıda olup genellikle askuslardan uzundur. Birçok ASCOMYCETES’lerde askokarplar doğrudan doğruya hücrelerin kaynaşmasıyla oluşur. Gametangiumlar konak üzerinde büyüyen haploid miselden meydana gelir. Dişi gametangium veya oogonium çok çekirdekli tek bir hücredir. Anteridiumlar diğer ipliklerin kısa yan çıkıntılarında oluşan uzamış hücrelerdir. Her iki gametangiumda özel ek hücrelere sahip olabilir. Bu anteridium oogoniuma temas ettikten sonra çekirdekler çiftleşir fakat birleşmezler. Bu işlem oogonium ve çevredeki haploid misellerdeki liflerin büyümesini uyarır. Oogonyumdan oluşan hücreler biri erkek diğeri dişi olmak üzere iki çekirdeklidir. Bu gerçek bir diploid durum değildir; 2n’den çok n+n şeklinde düşünülmelidir ve bu çift haldeki çekirdeklere ekseriya DİKARYON denir. Askuslar bu hiflerden meydana geldiği için bunlara ASKOJEN HİFLER denir. Haploid ve askojen hiflerin birlikte gelişmeleri sonuçta ASKOSPOR oluşumuna neden olur.

Çok dallanmış askojen hiflerin uç hücreleri ve bazı haploid hiflerin uçları birlikte hymenial tabakayı oluştururlar. Bu tabaka dışarıdan PERİDİUM denilen vejetatif haploiid hiflerin oluşturduğu bir tabakayla korunur. Gene askusta dikaryonun çekirdekleri artık gerçek diploit hücre oluşturmak üzere birleşirler. Çekirdeklerin birleşmesini takiben hemen mayoz meydana gelir ve birçok türde bunu 8 askospor meydana getiren mitotik bir bölünme izler.

ASCOMYCETES’lerin gametangiumları yapı ve gelişme bakımından farklılık gösterir. Örneğin en basit tip ve gelişme tek hücreli mantar olan bira mayasıdır. Bazı bira mayasında 2 hücre birleşir, ardından hemen mayoz meydana gelir ve askosporlar oluşur.

SINIFLANDIRILMALARI

Pek çoğu patojen olan 25000 kadar ASCOMYCETES türü pek zor taksonomik problemler göstermektedir. Ekseriya 2 alt sınıf ve 7 ordoya ayrılırlar.

Alt sınıf: HEMİASCOMYCETİDAE

1. ordo: ENDOMYCETALES

Örnek: SACCHAROMYCES (bira mayası)

2. ordo: TAPHRİNALES

Örnek: TAPHRİNA

Alt sınıf: EUASCOMYCETİDAE

3. ordo: EUROTİALES

Örnek: ASPERGİLLUS, PENİCİLLUM

4. ordo: ERYSİPHALES

Örnek: ERYSİPHE

5. ordo: CLAVİCİPİTALES

Örnek: CLAVİCEPS

6. ordo: HELOTİALES

Örnek: MONOLİNİA

7. ordo: PEZİZALES

Örnek: PEZİZA

Sınıf: BASİDİOMYCETES

Birçoğu özellikle ölü orman ağaçlarının çürümekte olan kısımlarında saprofittirler. Bazıları parazittirler, orman ve meyve ağaçlarına, buğday, mısır, soğan ve diğer bazı bitkilerde önemle hasarlara neden olurlar.

ÜREME

Özel eşey organları yoktur. Buna rağmen hemen hemen hepsi eşeyli çoğalırlar. Birleşme a) basit hif hücreleri arasında b) iki özel hücre arasında veya c) özel sperm benzeri yapılarla alıcı hifler arasında olur. Bazı türler HETEROTALLİKTİR. Yani dişi ve erkek farklı hifler birleşir. Bazıları HOMOTALLİKTİR. Yani herhangi iki hifin iki hücresi hatta aynı hifin iki hücresi birleşir. Her iki tipte de birleşmeden önce vejetatif misel hücreleri tek çekirdeklidir.

Birleşmeden sonra oluşan hücre 2 haploid çekirdeklidir (n+n). Her hücredeki bu 2 çekirdek mayoz’a kadar birleşmez. İki çekirdeğin birleşmesi ve sonuçta mayoz, BASİDUM denilen özel hücrelerde olur. Bu basidiumlarda meydana gelen meiosporlara BASİDİOSPOR denir. Basidiumlar ya çubuk şeklinde tek bir hücre veya kısa ipliksi tek bir hücre ya da kısa bir 4 hücreli iplik şeklindedir. Çubuk şeklindeki basidiumlar şapkalı mantarlarda özel spor taşıyan yapılarda bulunur. Bu tip basidium HOMOBASİDİOMYCETİDAE alt sınıfı oluşur. Her iki tiptede basidiosporlar basidiumlara STERİGMA denilen kısa bir sapla bağlanmıştır.

SINIFLANDIRILMALARI

Alt sınıf: HOMOBASİDİOMYCETİDAE

Agaricus campestris

Amanita phalloides (zehirli)

Fomes appanatus

Alt sınıf: HETEROBASİDİOMYCETİDAE

Puccinia graminis

Ustilago

Tilletia tritici

İKİ SINIFIN KARŞILAŞTIRILMASI

ASCOMYCETES

GENEL KARAKTERLERİ

1- Misel bölmeli, ana vejetatif hifin hücreleri tek haploid çekirdekli, askojen hifler her bir hücresinde 2 haploid çekirdekli (n+n).

2- Birçoğu meyve, ağaç ve tanelerin hastalığına neden olan patojenlerdir.

3- Bira mayası gibi bazı saprofit formların ekonomik önemi vardır.

4- Bira mayası tek hücreden ibaret bir ASCOMYCETES’dir.


ÜREME

EŞEYSİZ

- Ekseriya konidiosorla

- Tomurcuklanma ile

EŞEYLİ

- İlkel formlarda belirgin gametangiumlar gelişmez. Tipik askogonium ve anteridium daha gelişmiş tipte görülür.

- Döllenme

Çekirdekler birleşmeden iki protoplastın birleşmesiyle

Askojen hiflerin (n+n) ve haploid vejetatif hiflerin uyarılması

Askustaki 2 haploid çekirdeğin birleşmesi şeklinde olur.

- Askokarp askojen ve haploid vejetatif hiflerin büyümesi sonucu gelişir.

Askokarpın iç tabakası (himenium) askusları oluşturur.

Dış tabaka (peridium) haploid vejetatif ipliklerden oluşmuştur.

- Üç tip askospor vardır


CLEİSTOTHECİA

PERİTHECİA

APOTHECİA

- Mayoz askusta, askosporların teşekkülünde meydana gelen her bir askusta genellikle 8 askospor meydana gelir.

BASİDİOMYCETES

GENEL KARAKTERLERİ

1- Hif bölmeleri, yaygın haploid misel, her bir hücrede tek haploid çekirdek; gelişmiş n+n misel, her hücrede iki haploid çekirdek.

2- HOMOBASİDİOMYCETİDAE: çoğu saprofitik formlar, birkaç tür ağaçlarda parazit.

3- HETEROBASİDİOMYCETİDAE: Bitkilerde parazit, bazıları karışık bir hayat devresine sahip, birkaç türde gerçek bazidiosporlar oluşmaz.

ÜREME

EŞEYSİZ: HOMOBASİDİ’lerde eşeysiz sporlar oluşmaz. HETEROBASİDİ’lerde çeşitli tipte sporlar oluşur. UREDOSPOR, ASCOSPOR

EŞEYLİ: Hareketli eşey hücreleri ve gametangiumlar yok.

HOMOBASİDİ’lerde;

- İki haploid hif hücresi birleşir;

- Her bir hücrede iki haploid çekirdekli n+n misel iki haploid hif hücresinin birleşmesiyle gelişir;

- Bazidiokarp n+n miselden meydana gelir;

- Çubuk şeklinde bazidiumu olan himenium bazidokarpta meydana gelir;

- İki haploid çekirdek bazidiumarda birleşir;

- Mayoz sonucu dört bazidiospor oluşur.

HETEROBASİDİ’lerde;

- Basidiumlar dayanıklı teliosporlardan meydana gelir ya da kısa ipliksi hücrelerden veya kısa dört hücreli ipliklerden. Mayoz basidiospor oluşumunda meydana gelir.

- İki haploid çekirdeğin birleşmesiyle olan döllenme türden türe son derece değişir.
Sınıf: Fungi imperfecti ( Eşeyli üremeleri kesin olarak bilinmeyen mantarlar)

Eşeysiz devreleriyle tanınan 1200 cins 24000 türü olan bir sınıftır. Mantarlarda eşeyli devre perfect, eşeysiz devre imperfect olarak adlandırılır. Bu büyük grupta sadece imperfect devre bilindiğinden Fungi imperfecti adı verilmiştir. Genel olarak bölmeli hiflerin ve sporların yapısı ve bu gruba ait birçok üyenin ASCOMYCETES olabileceği fikrini doğurur, diğerleri ise BASİDİOMYCETES. Tabii sınıflandırma eşeyli safhalara dayandığından eşeyli ve eşeysiz safhaların morfolojileri birbirine uygun olmadığından bu büyük grup mantarların sınıflandırılması oldukça güçtür. Örneğin, çok benzer konidial safhaya sahip olan iki form çok farklı eşeyli devrelere sahip olabilir. PENİCİLLUM ve ASPERGİLLUS ekseriya bu grup içinde incelenir, çünkü bu iki cinsin eşeyli safhaları bilinmeyen pek çok türleri vardır.

---