İstilacı Türlerin Yayılma Yolları Nelerdir ?

1. Doğal bir engelin kaldırılması yoluyla

Coğrafi engellerle ayrılmış olan su ortamları abiyotik koşullar bakımından (iklim, tuzluluk vb.) farklı olmalarından dolayı farklı türleri barındırır. Ancak bu engel kaldırıldığında iki taraftan da canlı türleri geçiş yapar. Yeni ortama uyum sağlayabilen türler bu ortama yerleşerek yerli türlerle rekabete girerler ve çoğunlukla kazanan yabancı türler olur.
Yüzyılın başlarında Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Akdeniz’e 250 den fazla tür, 34 yeni cins ve 13 yeni familya ya ait Kızıldeniz kökenli balık ve en az bu sayı kadar omurgasız canlı türü geçmiş ve geçmeye devam etmektedir (Bunlar sadece bilinen sayılardır.) (Mooney ve Cleland, 2001; Lasram ve ark, 2008).

Akdeniz’de bulunan yerel türlerin bir kısmı daha sığ, sıcak ve yüzey sularını tercih eden Kızıldeniz türlerinin besin habitatlarını istila etmelerine rağmen yaşamlarını devam ettirmişlerdir (Golani, 1993). Gece beslenen 2 tür (Sargocentron rubrum ve Pmpheris vonicolensis) Akdeniz’de sayılarını hızlı bir şekilde attırmışlardır. Gece beslenmek Akdeniz’de yaşayan türlerin yabancı oldukları bir stratejidir. Böylelikle bu türler yerel türlerin henüz kullanmadıkları kaynakları sömürdükleri için başarılı olmuşlardır.

2. Gemilerle
Denizler ve okyanuslarda artan gemi trafiği sonucu birçok canlının yumurta ve larvaları gemilerin sintine sularında veya geminin su kesimi altındaki yüzeyine yapışık olarak uzun mesafelerde yolculuk edebilmektedir. Bu şekilde yeni bir ortama giren yumurta ve larvalar, eğer canlı kalabilmişlerse ve yeni ortama uyum sağlayabilmişlerse, hızla yayılmaya başlarlar.

Bu duruma örnek olarak; Neogobius melanostomus (Pallas, 1814) gösterilebilir. Neogobius melanostomus Azak Denizi’nde, Hazar Denizi’ nin tüm kıyı şeridinde, Karadeniz’de ve Marmara Denizi’nin İstanbul kıyılarında bulunmaktadır (Charlobois ve ark., 1997).

Neogobius melanostomus Azak Denizi’nde 1950’lerin sonlarında gözlenmiştir ve Hazar Denizi’nde barbunya stokları ile taşınmıştır. Bu balıklar deniz tuzluluğunda meydana gelen artış sebebiyle 1980’lerin sonlarında yok olmuştur. Bunun sebebi yüksek buharlaşma oranı ve denize dökülen akarsuların sulama amaçlı kullanılmasıdır. Daha sonra tür 1968 yılında Volga Nehri’nde gözlenmiştir ve hızlı bir şekilde sayısını arttırmıştır. 1980’lerde tüm Moskova Nehri’ni istila etmiştir.

Baltık Denizi’ndeki Gdansk Körfezi’nde 1990’ da (Jude ve ark., 1992) bulunan tür, bu alana gemilerin balast sularıyla taşınmıştır. Taşındıkları alanda hızlı bir şekilde üreyen bu tür diğer nehirlere ve denizlere de taşınarak dağılım alanını arttırmıştır. Kanada’da 1990 yılında ilk kez bu türün gözlenmesi Laurentian - Büyük Göllerindeki istilanın işaretidir.
Tür bu oldukça büyük olan akuatik ekosistemi 5 yıl içerisinde kısa sürede istila etmiştir (Corkum ve ark., 2004). Bu tür sıcaklık stresine oldukça dayanıklıdır. Küçük balıklar, balık yumurtaları, chironomid larvaları, poliketler gibi türlerle beslenmektedir. Neogobius melanostomus yerel alanında bulunan türler için tehlike oluşturmazken Karadeniz, Azak ve Hazar Deniz’lerinde bulunan türler için güçlü bir rekabetçidir ve Gobius niger (Linnaeus, 1758), Zoarces viviparus (Linnaeus, 1758), populasyonlarının azalmasına sebep olmaktadır (Besin ve sığınak rekabeti).

3. Balıklandırmayla
Tatlı su ekosistemlerine balık aşılama çalışmaları, birçok ülkede balıkçılık yönetiminde sıkça başvurulan bir uygulamadır. Dünyanın birçok yerinde egzotik balık türleri doğal yayılım alanları dışındaki habitatlara götürülüp aşılanmaktadır. Kütlesel ölçekte aşılamanın çok uzun bir geçmişinin olmadığı bilinmektedir.
Egzotik balık türlerinin yeni habitatlara aşılanması oransal olarak yeni bir olgudur.

Ekonomik değeri yüksek olan ve o göl için yabancı olan balık türleri, 1970’li yıllarda bazı göllerimize aşılanmıştır. Bunların içinde en çok kullanılan tür sudak veya tatlı su levreği olarak bilinen balık türüdür. Ayrıca göletlere ve kanallara aşırı yosunlaşmaya karşı mücadelede Ot Sazanı Ctenopharyngodon idella (Valenciennes, 1844) (Çin kökenli bir balık türü) de aşılanmıştır. Sudak, Eğirdir Gölü’nde endemik (Dünya üzerinde sadece o bölgede bulunan tür) birçok balık türünün yok olmasına neden olurken, sadece doğal yaşam alanı olan Çin’de doğal olarak üreyebilen, ülkemizde yapay olarak üretilebilen (Ctenopharyngodon idella) ot sazanı oldukça yararlı olmuştur. Biyolojik mücadelede kullanılmak üzere ülkemiz sularına getirilen bir diğer istilacı tür örneği de Gambusia holbrooki (Girard, 1859)’ dir. Tür dünyada çok yaygın olan bir istilacı türdür. (Ekosistem fonksiyonu ve birkaç yerel tür üzerindeki ekolojik etkisi iyi bir şekilde çalışılmıştır ve belgelenmiştir Gambusia holbrooki ve Gambusia affinis sadece Amerika ve Meksika’da yerel olan türlerdir (Carmona-Catot ve ark., 2011). Ancak bu türün 50 den daha fazla sayıda ülkeye geçmiş olduğu bilinmektedir. Ancak bu türün 50 den daha fazla sayıda ülkeye geçmiş olduğu bilinmektedir. Tür sivrisinekle mücadele amaçlı olarak 71 kullanılmaktadır. Sivrisinek balığı, GISP (Global Invasive Species Programme)’e göre dünyanın en kötü 100 istilacı türünden bir tanesidir.

Başka bir örnek olarak; Nil nehrinin tatlı su levreğinin (Lates niloticus), balık miktarını yükseltmek için Afrika'daki Victoria Gölü'ne 1957 yılında aşılanmasını gösterebiliriz.

Aşılamadan bu güne kadar göl, 200 kadar endemik türünü yitirmiş ve geriye kalan 150 tür de nesli tehlike altında olan türler listesine girmiştir. Mozambik tilapyası (Tilapia mosambica) ile ilgili de istilacı örneği verilmektedir (Bright, 1997).

Çeşitli istilacı türlerin su kaynaklarına aşılanması, yerli balık faunasının yok olması, dolayısıyla biyoçeşitliliğin azalması, habitatlara hastalık ve parazitlerin girmesi açısından da önemli bir tehlike olarak kaydedilmektedir (Maitland ve Campbel, 1992).

4. Kaza sonucu
Bazı yabancı kültür balıkları ticari olarak üretildikleri işletmelerden kaçarak veya kaçırılarak civarındaki doğal sulara adapte olabilir. Örneğin; gökkuşağı alabalıkları üretimi yapılan çiftliklerden kaçarak civarlarındaki akarsulara yerleşmektedirler. Karadeniz’de Rus kefali adı verilen Çin kökenli balığın varlığı aynı durum sonucu ortaya çıkmıştır. Adana’da Seyhan ve Ceyhan nehirlerinde tatlı su çipurasının varlığı da bu şekilde açıklanmaktadır.

Birçok tür amaç dışı olarak yeni habitatlarda sorunlara yol açmıştır. Aşılama veya stoklama materyalinin temiz olmaması diğer türlerle karışık olması gibi durumlar bu sonucu doğurmaktadır. Zambia da Nil tilapyası Tilapia nilotica yanında aşılama canlı materyali ile birlikte Viktorya çiklit balığı da girmiş, Tilapya türlerinin girişi sonrasında Barbus luhonda türü yok olmuştur (Thys van den Audenaurde, 1994).

Nazmi POLAT*, Melek ZENGİN*, Aysun GÜMÜŞ*
Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kurupelit, Samsun, TÜRKİYE

#istilacı #türlerin #yayılma #yolları #nelerdir