Gal oluşumu çeşitleri ve gal oluşumuna sebep olan böcekler
Fotoğraf : Evren Anıl Yıldız
GAL NEDİR?
Gal, bitki dokularının yaralanması sonucu mikroorganizma enfeksiyonu veya özellikle böcek ve akarların yumurta bırakması sonucunda oluşan anormal gelişmedir. Evrimsel olarak, geçmişte, böcekler, bitkileri değişik şekillerde yerken, bir kısmı iletim demetlerini tahrip ederek bitkinin ölümüne neden olmaktaydı. Büyük bir olasılıkla bitkiler, bu zarardan korunmak için gal oluşumunu başlatmışlardır. Böylece böcekleri belirli bir bölgeye hapsetmeyi başarmışlardır. Galleri, bu sefer böcekler bir koza gibi gelişmelerinin bir parçası olarak kullanmaya başlamışlardır. Böceğin çıkardığı salgılardan (beta indolik asit) dolayı gal olan bitki kısımlarına diğer bir parazitin yerleşmesi olanaksızdır. Çünkü gal civarındaki belirli bir bölgeye immunize olmuştur. Bitki kurusa dahi galin bulunduğu kısım yaşamına bir süre daha devam eder. Her ne kadar bu ilişki bir parazitizmden simbiyozise dönmüş gibi gözükürse de bu birliktelikten bitki çoğunluk zararlı çıktığı için bir simbiyozis kavramı içerisinde değerlendirilmemektedir.
Oluşan galleri tanımlarken galin meydana geldiği yere ve ya şekline göre bir isimlendirme yapılır; kabarcık galleri, tomurcuk galleri, küçük top galler, erinoz, çiçek galleri, meyve galleri, yaprak galleri, yaprak lekeleri, meşe elmaları, kese galleri, roly-poly galleri, kök galleri, rozet galleri, yaprak sapı veya sürgün galleri gibi.
Galler yaprak ya da gövdede basit şişlikler halinde olabileceği gibi, bitkinin anatomik yapısında oldukça karmaşık yapıda da olabilir. Fakat her zaman gal yapıcılarına özgü bir yapıdadır. Yani galler, gal yapan türe özgü ölçülere, biçime ve renge sahiptirler. Daha çok yaprak, gövde ve çiçekteki galler böcek ve akarlar tarafından meydana getirilir.
Galler bitki hücrelerinin anormal gelişmeleriyle ortaya çıkar. Böcek ve akarların beslenme ve yumurta bırakma süresince meydana gelen uyarılara tepki olarak gal dokuları meydana gelir. Bu uyarıları kısaca,
- Bitki dokuları içine bırakılan yumurtalardan salınan bir sıvı
- Bitki dokuları içindeki ve ya üstündeki böcek ya da akarların varlığı
- Böcek ve ya akar tükürükleri
- Böcek salgıları şeklinde özetleyebiliriz.
Böcek ve akarların beslenme ve yumurta bırakması süresince kimyasal bir sekresyon gözlenir. Bu kimyasal maddeler bitki büyüme hormonları gibi davranıp bitki dokusunu gal oluşumuna teşvik eder. Böceklerin beslenirken mekaniksel olarak bitkiye verdikleri zarardan dolayı da gal oluşabilir.
Gal yapıcılar, konakçının dokularına yumurtalarını bırakır. Yumurtalar açılır ve meristematik hücrelerle ve ya büyüme bölgeleriyle ilişkide olan küçük larvalar ortaya çıkar.Bu sırada gal büyümeye başlar. Galler, aşırı hücre çoğalması (hyperplasia) ve onu takiben hücre büyümesinin (hipertrofi) sonucudur.
Galler;başlıca böcekler, akarlar, nematodlar, bakteriler ve mantarlar tarafından şekillendirilirler.
Böcekler; Cynipidleri, Psylidleri, Aphidleri, Thripleri, Güve kurtçuklarını ve kın kanatlıları kapsar. Gal yapıcılara genel olarak ‘’cecidozoa’’ denir. Bunlar salgıladıkları enzimlerle bitkide hipertrofiye ve ya hiperplaziye neden olurlar.
Psyllidler ve ya sıçrayıcı bitki bitlerinin çitlembik üzerinde meme başı şeklinde oluşturdukları galler en iyi bilinenlerindendir.
Gal yapan aphidler, adelgidler ve ya pamuksu aphidler öncelikle yapraklarını dökmeyen ağaçlara etki eden grubu kapsar. En çok bilinen adelgid, Colorado’daki Cooley ladin gal adelgididir. Bunlar kozalağımsı galleri ladinler üzerinde meydana getirir. Gal yapan aphidlerin meydana getirdiği en göze çarpan galler, kavak ve kavak türleri üzerinde meydana gelen çeşitli gövde ve petiol galleridir. Diğer gal aphidleri, dişbudak, titrek kavak ve kavak üzerinde göze çarpacak derecede yaprak bükülmelerine sebep olurlar. Bunlara pseudo-gal denir.
Gal yaban arıları gal yapan böcekler grubunun en büyük üyesidir. Gal yaban arıları odunsu bitkilerde geniş çaplı galler meydana getirir. Galler, gövde ve yapraklar üzerinde tüylü ve yosunludur. Genelde tüm böcekl galleri meşe ve ya güller üzerinde bulunup gal yaban arıları tarafından meydana getirilir.
Gal sinekleri bazı kavaklarda ve titrek kavağın yeni sürgünlerinde gelişir.Dairesel şişlikler meydana getirirler.
Galler;başlıca böcekler, akarlar, nematodlar, bakteriler ve mantarlar tarafından şekillendirilirler.
Böcekler Cynipidleri, Psylidleri, Aphidleri, Thripleri, Güve kurtçuklarını ve kın kanatlıları kapsar. Gal yapıcılara genel olarak ‘’cecidozoa’’ denir. Bunlar salgıladıkları enzimlerle bitkide hipertrofiye ve ya hiperplaziye neden olurlar.
Psyllidler ve ya sıçrayıcı bitki bitlerinin çitlembik üzerinde meme başı şeklinde oluşturdukları galler en iyi bilinenlerindendir.
Gal yapan aphidler, adelgidler ve ya pamuksu aphidler öncelikle yapraklarını dökmeyen ağaçlara etki eden grubu kapsar. En çok bilinen adelgid, Colorado’daki Cooley ladin gal adelgididir. Bunlar kozalağımsı galleri ladinler üzerinde meydana getirir. Gal yapan aphidlerin meydana getirdiği en göze çarpan galler, kavak ve kavak türleri üzerinde meydana gelen çeşitli gövde ve petiol galleridir. Diğer gal aphidleri, dişbudak, titrek kavak ve kavak üzerinde göze çarpacak derecede yaprak bükülmelerine sebep olurlar. Bunlara pseudo-gal denir.
Gal yaban arıları gal yapan böcekler grubunun en büyük üyesidir. Gal yaban arıları odunsu bitkilerde geniş çaplı galler meydana getirir. Galler, gövde ve yapraklar üzerinde tüylü ve yosunludur. Genelde tüm böcekl galleri meşe ve ya güller üzerinde bulunup gal yaban arıları tarafından meydana getirilir.
Gal sinekleri bazı kavaklarda ve titrek kavağın yeni sürgünlerinde gelişir. Dairesel şişlikler meydana getirirler.
GAL OLUŞTURAN TÜRLER NELERDİR ?
Bitkilerde gal oluşturan akarlar Eriophyidae familyasına dahildirler. Bu familyanın tamamı bitkilerde parazittir, ancak gelişmeleri için canlı bitki dokularına ihtiyaç duyduklarından diğer gal yapıcılar kadar bitkiye zarar vermezler. Görünüşleri iğ şeklinde ve gözle görülemeyecek kadar küçük akarlardır. Diğer akarlardan farklı olarak tüm yaşamları boyunca iki çift bacağa sahiptirler.
Bu akarlar kışı ergin dişiler olarak ağaç kabuklarındaki yarıklarda geçirirler. Böyle dişilere deutogyne denir. Baharda erginler açılan tomurcuklara hareket ederler ve burada beslenmeye başlarlar. Beslenmeleriyle birlikte bitkide deformasyonlar oluşur ve akarın beslenmeye devam edip, yumurtasını bırakabileceği kese ve ya galler oluşur. Bu arada erkek akarların yaşadığı keseler yaprak yüzeyinde dağılmış durumdadır. Erkek ve dişi birey arasında çiftleşme olmaz. Erkek spermatoforlarını yaprak yüzeyine bırakır ve dişi bunları toplayarak döllenme gerçekleşir. Dişi yumurtalarını gallerin içine bırakır. Bir ay içinde her dişi 80 kadar yumurta bırakır. Yumurtalar bir hafta içinde açılır ve nimfler gelişmelerini tamamlayabilmek için galin içinde kalmaya devam eder. Yumurtadan ergine kadar iki safhadan geçerler. Olgunluğa erişen akarlar ortaya çıkarlar ve yeni yaprakları istila ederler. Ağustos başında gal akarları hibernasyona çekilirler.
Gal oluşturan Eriophyidler beslenme sonucu her türe özgü olan ve türler arasında farklılık gösteren lokal bitki deformasyonlarına sebep olurlar. Galler konusunda yapılan araştırmalarda, her bir türün bu tip büyüme tepkileri oluşturmak için bitkiye özel bir büyüme regülatörü vermesi gerektiği düşünülmektedir. Bu bileşimi bilinmeyen, ancak bitkilere verildiğinde yaprakların rengini, hücrelerin büyüme düzenini bozan, sayayla ilgili olan kimyasal maddelerle yapılan çalışmalarda Eriophyes elangatus Hodgkiss akçaağaçta yaprakların üst yüzeyinde koyu kırmızı erineler meydana getirirken, E. Modestus Hodgkiss yine akçaağaçta yaprağın alt yüzeyinde yeşil erineleri meydana getirdiği gözlenmiştir.
Akarların oluşturduğu galler, salgılanan büyüme regülatörleri tarafından bozulan epidermal hücrelerden meydana gelmektedir. Her bir galin belirli sınırları vardır. Hepsinde ortak olan özellik eriophyid gallerin çıkış deliği bulundurmasıdır.
Erineler, Eriophyidae familyasındaki bir çok türün beslenmesi sonucu oluşan erinose da denilen keçemsi yapılardır. Yaprağın üst yüzeyine doğru meydana gelen şişkinliğin iç kısmında bulunurlar. Çıkış delikleri olan gallerin aksine, tüy kümeleri içersinde akarların barınmasını sağlarlar. Erineler çok sınırlı yamalar halinde olabildiği gibi yaprak ya da petiol yüzeyinin çoğunu kaplar şekilde olabilir.
Yapraklarda galler oluşturarak veya galeriler açarak zararlı olan böcek türleri; Tracys minutus (L.) (Coleoptera-Buprestidae), Rhynhaenus salicis (L.) (Curculionidae), Phylloctnistis saligna Z. (Lepidoptera-Phyllocnistidae), Pontania proxima (Lep.) (Hymonoptera- Tenthredinidae).
Cecidomyiidae familyasının pek çok türü bitkilerde gal meydana getirir. Bitkinin kök kısımları dışında yumru halinde gal oluştururlar. Çok defa belirli bitki türlerinde hatta bitkinin belirli yerlerine özelleşmişlerdir. Gal oluşumuna larvarın tükrük salgısı önemli rol oynamaktadır. Mekanik uyanlarla birlikte bitkinin o bölgesinin hızlı büyümesi sağlanır.
Agrobacterium tumefaciens (Smith and Town.) Conn – Rhizobium rhizogenes (Riker et al.)Conn Agrobacterium tumefaciens; bakteriyel hastalık etmeni dikototiledon bitkilerde, özellikle elma, seftali, armut, kiraz, bağ ve güllerde gal oluşumuna neden olmaktadır. Hastalık bitkilerin toprak üstü aksamlarında ( kök boğazına yakın yerlerde) tipik olarak büyük tümör benzeri sikinliklerden (gal) dolayı bu ismi almıştır.
Okaliptüs gal arısı Leptocybe invasa Fisher & LaSalla, okaliptüslerin yeni zararlısıdır. Eucalyptus camaldulensis ve E. grandis’lerin taze sürgün ucunda bulunan yaprak orta damarı, yaprak sapı ve sürgünlerde tipik gal (ur) meydana getirmektedir.
Spongospora subterranea (Wallr.) Lagerh. fungal hastalık etmeni olup, patates yumru ve köklerinde görülmektedir.
Colemerus vitis : Asma yapraklarında emgi sırasında kabarcık meydana getirir.
Eriophyes erineus: Ceviz yapraklarının alt yüzeyinde dikdörtgen şekilde keçemsi tüyler oluşturur.
Eriophyes brachytarsus: Ceviz yapraklarında oluşturulan galler keçe şeklindedir. Bu galler 3-6 mm. büyüklüğündedir. Olgunlaştıkça kırmızı renk alır.
Phytoptus leavis: Kızılağaç yapraklarında boncuk şeklinde galler oluşturur. Dıştan parlak görülür.
Phytoptus similis: Kayısı ve zerdali yapraklarının kenarlarında cep ve külah şeklinde yeşil ve ya kırmızı galler görülür. Boncuk şeklinde gallerin içinde şişkin papillalar vardır.
Phytoptus tiliae: Ihlamur ağacı yapraklarında oluşturduğu galler çivi şeklindedir.
Eriophyes parulmi: Karaağaç yapraklarında parmak şeklinde galler oluşur.
Phytoptus avellanae: Fındık kozalak uyuzu olarak bilinir.
Eriophyes elangatus: Akçaağaç yaprağının üst yüzeyinde koyu kırmızı renkli erine oluşturur.
Eriophyes triplacis: Meşe ağacında ince papillalardan olusan erine meydana getirir.
Eriophyes mackiei: Meşe ağacında yaprakların alt ve ya üst yüzeyinde yeşil ve parlak renkli erineler oluşturur.
Eriophyes calaceris: Akçaağaç yapraklarının üst yüzeyinde renkli erineler oluşturur.
Acalitus fagarinea: Kayın ağacı yapraklarında sarı erineler meydana getirir.
Eriophyes tristriatus: Ceviz yaprağı gal akarı olarak bilinir. Yaprağın alt ve üst yüzeyinde ana damar etrafında küre biçimli urlar meydana getirir. Bazen meyve ve meyve sapında da bu urları görmek mümkündür.
Eriophyes triradiatus: Söğüt zararlısı olarak bilinir. Meydana gelen galler üzüm salkımı ve ya mısır püskülü gibidir.
Phytoptus pyri: Armut yaprak uyuzu olarak bilinir. Başta armut olmak üzere elma, ayva ve bunların bazı yabani formlarında zararlıdır. Ülkemizde bolca bulunur.
Acalitus phloecoptes: Erik tomurcuk akarı olarak bilinir. Başlıca konukçuları erik ve badem ağaçlarıdır.
Tetraspinus (=Platoculus) pyramidicus: Dağ diş budağı yaprak kabarcık akarı olarak bilinir. Erineum tipi galler oluşur.
Aceria negundi: Akçaağaç gal akarıdır. Akçaağaç yapraklarının alt yüzünde içi beyaz keçemsi tüylerle dolu baskılanmış küçük yuvarlaklıklara neden olur.
Eriophyes sheldoni: Turunçgil tomurcuk akarıdır. Meyvede şekil bozukluğuna ve deformasyona, yaprakta rozetleşmeye neden olur.
Eriophyes oleae: Zeytin tomurcuk akarıdır. Özellikle genç zeytin ağaçlarında zararlı olmaktadır. Yaprakların bükülüp bodurlaşmasına, sürgünlerin kurumasına neden olurlar.
KUŞ BURNU BİTKİSİNDE GAL YAPAN BÖCEKLER ;
GALLER NASIL KONTROL ALTINA ALINABİLİR
Galler nadirende olsa ciddi zararlara yol açabilirler. Gal bir kere şekillenmeye başladımı büyük olasılıkla durdurulması imkansızdır. Ancak yeni büyüme aşamasındayken spreylerle kontrol altına alınabilir. İnce dal ve tomurcuklar oxythoquinox veya carbaryl ile baharın ılık günlerinde spreylenebilir. Bu işlem yaprak tomurcuklarının yeni çıkmaya başladığı nisan ayında yapılabilir. Gal yapan böcekleri kontrol ettiği sanılan birçok insektisit ve akarisite rağmen bunların kullanımı yersiz ve sonuçsuzdur. Fakat kullanılması zorunlu ise yetişkin yumurtaları gal içine bırakmadan önce kullanılmalıdır.
İnsektisitle kontrol genelde kullanmaya elverişli değildir. Çünkü:
- Çoğu zaman zarar çok önemli olmayabilir. Parazitler normal olarak gelişmiş ve gal yapıcılarının populasyonu ciddi bir hasar meydana gelmeden bastırmış olabilir.
- Uygulamanın doğru zamanı gal şekillenmeye başlamadan önce yetişkin canlıları kontrol etmede gereklidir.
- Özellikle büyük ağaçlarda çevresel kontaminasyonlar ve harcamalar hesaplanamaz. Gövdede ve geniş dallarda meydana gelen bazı Galler özenle seçilmiş ve tahrip edilebilir.
Diğer bir kontrol şekli biyolojik kontroldür. Bir çok arı gal yapan böceklerin parazitidir ve gal şekillenmesini kısıtlarlar. Doğal düşmanı tarafından rahatsız edilen gal yapıcı delikten dışarı çıkar ve gali terk eder. Boşalan yere küçük örümcekler, yararlı böcekler, karıncalar, bazı larvalar veya parazitik arılar yerleşir. Bu nedenle yaşlı galler zararlı böceklerle beslenen yararlı organizmalara barınak olmuş olur.
GALLERDEN NASIL YARARLANILABİLİR
Ayrıca galler renkleri ve şekilleri nedeniyle ülkemizde de olmak üzere birçok yerde çiçek aranjmanında kullanılır. Kumaş boyası elde etmede kullanılan gallerde vardır.
Eğer galler demir sulfatla kombine edilirse siyah boya, tek başlarına ise gri renk boya verirler. Aleppo (Cynips tinctoria) galleri Yunanlılardan beri kullanılmaktadır.
Derinin bitkisel tabaklanmasında kullanılır. Çin aleppo galerinin üretim ve dağıtımında dünyada %95’lik yer kaplar.
Galler %50-75 gallotannin, %2-3 gallik asit ve %2 ellogic asit ve glukoz, eter ve nişasta içerir.
SONUÇ
Galerin bitkiye bir çok zararı olduğu gibi diğer canlılarada pek çok yararı vardır. Besin olarak kullanıldığı gibi boya sanayinde, deri sanayide ve çiçek sektörüdede kullanılmaktadır.Ancak bunlardan dolayı bitkiye verdiği zarar göz ardı edilemez. Galli yapraklar diğer yapraklardan önce dökülmektedir. Meyvedeki zararı ise; meyveye çürük görünümü verir ve meyveler kullanışsız hale gelir. Gövde ve dallarda iletim demetleri kurur. Yeni çıkan sürgün ve filizlerde oluşan galler büyümeyi engeller. Bu nedenle gal oluşmadan önce tedbir alınması gerekir.
KAYNAKLAR
- Demirsoy, A., 1999. Yaşamın Temel Kuralları, Omurgasızlar/Böcekler, Entomoloji. ISBN:975-7746-02-9, Sh:272-274, 6. Baskı
- Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, ‘Bitki Zararlısı Akarlar’ Yüksek Lisans Ders Notları.
- Jeppson, L.R., Keifer, H.H., Baker, E.M.,1975. Mites ınjurious to economic plants. University of California Pres, 614 s.
- Madanlar, N., 1991. İzmir ilinde turunçgillerde bulunan Acarina türleri ve populasyon yoğunluklarının saptanması üzerine araştırmalar. E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, 258 s.
- Madanlar, N., 1992. İzmir ve çevresinde turunçgil bahçelerindeki akar türlerinin durumu. Türkiye II. Entomoloji Kongresi (28-31 Ocak 1992, Adana) Bildirileri, 683-691.
BİYOLOJİ ÖDEV YARDIM
-
Mercanlar ve Mercan resifleri hakkında bilgi
-
Kulak Nedir? Kulağın Yapısı ve Görevleri Nelerdir?
-
Göz nedir ? Gözün görevleri nelerdir ? Canlılarda göz ve görme organı
-
Boğaz nedir ? Boğazın kısımları nelerdir ?
-
Omurga, columna vertebralis nedir ? Görevleri nelerdir ?
-
Doğal gübreler nelerdir
-
Kimyasal (yapay) gübreler nelerdir
-
Kortizol Nedir
-
Semantik Nedir ?
-
Karasal Ve Sucul Biyomların Özellikleri Nelerdir ?
-
Kaç çeşit biyom vardır
-
Bitki Ve Hayvanların Yeryüzündeki Dağılımını Etkileyen Faktörler Nelerdir?
-
Bitkisel dokular hakkında bilgi
-
Ekosistemde besin zinciri ve besin ağının önemi nedir ?
-
Genetik Algoritmalar