Besiyerlerin Sınıflandırılması Nasıl Yapılır ?

Besiyerleri doğal ve yapay besiyerleri olarak sınıflandırılmakla beraber, fiziksel özelliklerine, kaynaklarına ve kullanım amaçlarına göre de sınıflandırılmaktadır.

1. Besiyerlerinde Genel Sınıflandırma

Besiyerleri doğal ve yapay (sentetik) besiyerleri olmak üzere iki kısımda incelenir.
- Doğal besiyerleri: Doğal besiyerleri, canlı ve cansız ortamlar olarak ikiye ayrılır. Canlı besiyerleri hücre kültürleri, embriyolu yumurta ve deney hayvanlarından (kobay fare, sıçan, tavşan, hamster vb.) yararlanılmaktadır. Embiryolu yumurta, özellikle virüsler ve riketsialar için önemli bir ortamdır. Cansız besiyerleri süt, yumurta, patates, havuç gibi doğal maddelerden yapılan besiyerleridir.
- Yapay (sentetik) besiyerleri: Belirli miktarlarda saf kimyasal maddeler kullanılarak hazırlanan, yapısı ve içeriği tam olarak bilinen besiyerlerine sentetik besiyerleri denir. Bu tür besiyerleri, genellikle besiyerine belirli kimyasal maddeleri ilave etmek veya çıkartmak suretiyle bir bakterinin esansiyel ihtiyaçlarını belirlemek, bakterilerin metabolizmalarını incelemek ve biyolojik ürünlerini saf olarak elde etmek amacıyla kullanılır.

2. Besiyerlerinin Fiziksel Özelliklerine Göre Sınıflandırılması

Besiyerleri fiziksel özelliklerine göre üç şekilde sınıflandırılır.
- Sıvı besiyerleri: İçinde katılaştırıcı madde bulunmayan, daha çok mikroorganizmaların üretilmesinde kullanılan sıvı hâldeki besiyerleridir. Nutrient Broth ve peptonlu tuzlu et suyu (adi buyyon) sıvı besiyerine örnektir.
- Katı besiyerleri: Bileşimine kıvam verici, katılaştırıcı madde katılmış besiyerleridir. Katılaştırıcı madde olarak en çok agar, nadiren jelatin, yumurta, serum, alginatlar ve silika jel kullanılır(örneğin; nutrient agar, EMB agar gibi).
- Yarı katı besiyeri: Sıvı besiyerlerine % 0,3-0,5 oranında agar ilave edilerek hazırlanmış besiyerleridir. Örneğin; craigie besiyeri, bakterilerin hareket muayenesi için kullanılan ve % 0,4 oranında agar içeren yarı-katı bir besiyeridir.

3. Besiyerlerinin Kaynaklarına Göre Sınıflandırılması

Besiyeri bileşimine giren besin maddelerinin kaynağına göre yapılan sınıflandırmadır.
- Hayvansal kaynaklı besiyeri: Yumurta sarısı, karaciğer, balık unu, süt, et suyu gibi hayvansal dokulardan elde edilmiş besiyerleridir.
- Bitkisel kaynaklı besiyeri: Patates ekstraktı, portakal serumu gibi bitkisel dokulardan elde edilmiş besiyerleridir.

4. Kullanım Amaçlarına Göre Sınıflandırma

Besiyerlerinin kullanım amacına göre sınıflandırılması bileşimleri ile doğrudan ilgilidir ve sınıflandırmada en yaygın olarak kullanılan yöntemdir.
- Genel (amaçlı) besiyerleri: Herhangi bir inhibitör madde içermeyen, besin maddelerince yeterli veya zengin, herhangi bir mikroorganizma grubunun gelişmesini özel olarak desteklemeyen, bazı zor gelişenlerin de dâhil olduğu çok sayıda mikroorganizmanın gelişmesini sağlayan besiyerleridir. Plate count agar (PCA), nutrient agar ve nutrient broth, tamponlanmış peptonlu su en sık kullanılan genel amaçlı besiyerleridir.
- Özel (Amaçlı) besiyerleri: Özel amaçlı besiyerleri, kullanım amaçlarına bağlı olarak aşağıdaki gibi incelenebilir.
- Seçici (selektif) besiyerleri: Üretilmek istenen özel bir bakteri dışındaki mikroorganizmaların üremesini inhibe eden maddeler içeren besiyeridir. Örneğin; chapman besiyeri, içerdiği % 7,5 oranındaki NaCl ile diğer mikroorganizmaların üremesini inhibe ederken stafilokokların selektif olarak üremesini sağlar.
- Ayırt edici (diferansiyel) besiyerleri: İçerdikleri ayıraçlar sayesinde benzer bakterilerin farklı görünümde koloniler oluşturmasını sağlayarak bakterileri birbirinden ayırmaya imkân veren besiyerleridir. Örneğin; endo agar ve EMB (Eosine Methylen Blue) agar bu tür besiyerleridir. E. coli, endo agarda tipik bir görüntü vererek diğer koliform grubu mikroorganizmalardan ayırt edilir.
- Selektif / ayırt edici besiyerleri: Bazı besiyerleri hem selektif hem de ayırt edici özellik taşıyabilir. Bakterilerin identifikasyonu amacıyla biyokimyasal özelliklerini incelemek için kullanılan besiyerleri selektif/ayırt edici özellik taşır.
- Zenginleştirici besiyerleri: Çok sayıda farklı mikroorganizma bulunan bir ortamda, izole edilmesi istenen bakteri çok az sayıda bulunuyorsa zenginleştirici besiyerleri kullanılır. Başka bir deyişle özel büyüme faktörlerine ihtiyaç duyan mikroorganizmalar için üreme ortamına gerek duyulan maddelerin ilavesiyle hazırlanan besiyerleridir (örneğin; laktik asit bakterileri için süt agarı veya nutrient agarda bulunan besin maddelerine ilaveten % 2 sükroz ilavesi ile hazırlanan besiyerleri, kanlı agar, lewenstein – jensen besiyeri).
- Transport besiyerleri: Herhangi bir örnekten izole edilmek istenen mikroorganizmalar, çevre koşullarına karşı çok duyarlı ise bu durumda laboratuvara taşınmaları sırasında canlılıklarını koruyabilmeleri için uygun ortam sağlayan besiyerleri de nakledilir (örneğin, stuart besiyeri gibi).
- İdentifikasyon (tanımlama) besiyerleri: Mikroorganizmalarının laktoz, glikoz gibi maddeleri kullanarak oluşturdukları metabolizma ürünlerinin incelenmesiyle bakterilerin tanımlanmasının yapıldığı besiyerleridir. Besiyeri içine konan ayıraçların (andrade ayıracı, fenol kırmızısı vb.) oluşan metabolizma ürünlerine göre renk değişikliği meydana getirmesiyle metabolizma ürünlerinin varlığı anlaşılır(örneğin, İndol’da olduğu gibi).
- Anaerob bakteriler için besiyerleri: Ortamdaki oksijeni gideren redükleyici maddeler (sodyum tiyoglikolat gibi) eklenmiş ve böylece anaerob bakterilerin daha kolay üremesini sağlayan besiyerleridir.
Redükleyici maddeler, besiyerlerinde çözünmüş olarak bulunan oksijen ile kimyasal reaksiyona girerek mikroorganizmalar tarafından kullanılmasını engeller.
- Özgül besiyerleri: Sadece bir mikroorganizmanın üreyebildiği besiyerleridir. Löwenstein jensen besiyeri sadece Mycobacterum tuberculosis’in üretilmesinde kullanılır.