Biyologlar - Biyolojiye Gerçekçi Yaklaşım

Balina Kusmuğu "Ambergris" Nedir? Nerelerde Kullanılır?

---

Balina Kusmuğu "Ambergris" 1783 yılında Alman Doktor Franz Schwediawer tarafından “olağanüstü sertleştirilmiş balina gübresi” olarak tanımlanmıştır.

Ambergris, deniz memelisi olan ispermeçet balinasının (Physeter macrocephalus) sindirim sisteminde oluşan, değerli ve nadir bir maddedir. İsmi Fransızca "ambre gris" (gri amber) teriminden gelir. Parfüm endüstrisinde yaygın olarak kullanılan ambergris, doğal bir sabitleyici ve koku artırıcı özelliğe sahiptir.

Ambergris adlı maddenin, Pigme (Kogia breviceps) ve cüce (Kogia sima) ispermeçet balinalarında daha az üretildiği düşünülmektedir. İspermeçet (ya da yaygın adıyla sperm balinası) balinası “Physeteridae” familyasından dişli bir deniz memelisi Yüzen Altın: Ambergris ya da Akambertürüdür, neredeyse tüm okyanuslarda açık denizlerde, kıyıdan uzakta, tabana yakın olmadan yaşayabilir. Büyük bir ispermeçet balinası 16 ila 20 metre uzunluğa ulaşabilir ve 40 ila 60 tona kadar ağırlığa sahip olabilir, bu onu dünyanın en büyük avcısı yapar. Bu memelilerin kafaları uzunluklarının 1/3’ünü oluşturur, insan beyninden 5 kat ağır bir beyine sahiptirler ve 70 yıldan fazla yaşayabilirler. İri bir ispermeçet erkeğin günde yaklaşık 200 Kg yiyeceğe ihtiyaç duyar, abisal derinliklerde (4000-6000 metre arası bölgede) yaşayan dev kalamarları avlamak için 45 dakika dalış yapabilir ve 2000 metre derinliğe ulaşır. Beslenmek ve üremek için belirli mevsimlerde göç ederler. Genç erkekler ile dişiler gruplar oluşturarak yaşar fakat olgun, iri erkekler üreme, çiftleşme dönemleri dışında yalnızdır.

Ambergrisin balinadan nasıl çıktığı konusunda çelişkili görüşler vardır. Nereden geldiği yıllarca bir gizem olarak kalmış, bu sırada sertleşmiş deniz köpüğü veya büyük kuşların dışkıları olması da dahil olmak üzere çeşitli teoriler öne sürülmüştür. Bazıları, balinanın kütleyi kustuğuna ve ona ünlü takma adı olan “balina kusmuğu” adını kazandırdığına inanmaktadır. 1783 yılında Alman Doktor Franz Schwediawer tarafından “olağanüstü sertleştirilmiş balina gübresi” olarak tanımlanmıştır.

Sperm balinaları Fotoğraf : Natural History Museum

Ambergris Nasıl Oluşur?

Ambergris, her iki cinsiyetten ve her yaştan balinaların yalnızca %1 ila %5’inde bulunur, ancak üretimini tetikleyen koşullar bilinmemektedir. Ambergris genellikle 0,1 ila 10,0 kg ağırlığında katılar halinde oluşur ancak nadiren çok daha büyük parçalar da elde edilmiştir. Kayıtlarda yer alan en büyük kütle 420 kg olarak belirtilmektedir. Bu kütlede ki Ambergris Güney Okyanusu’nda öldürülen 14,9 metrelik bir olgun erkek ispermeçet balinasından çıkartılmıştır. Bu kadar büyük kütleler balinanın kalın bağırsağını fazlaca şişirir. Ambergris parçalarının çoğu, bir şekilde patatese benzeyen düzensiz yuvarlak bir yumru şeklindedir. 

Sindirim Süreci:

İspermeçet balinası, mürekkep balıkları gibi sert gagaları olan hayvanlarla beslenir. Bu sert yapılar, balinanın bağırsaklarında sindirilemez ve zamanla balinanın sindirim sisteminde birikerek tahrişe yol açar.

Koruyucu Madde Üretimi:

Bu tahrişi önlemek için balina, yağlı ve balmumu benzeri bir madde salgılar. Bu madde, sindirilemeyen parçacıkların çevresinde bir tabaka oluşturur.

Dışarı Atılma veya Birikim

Ambergris genellikle balinanın dışkısı ile birlikte atılır. Ancak bazen balinanın bağırsaklarında birikerek ölümüne bile neden olabilir. Su yüzeyine çıkan ambergris, zamanla güneş ışığı ve deniz tuzuyla temas ederek oksitlenir ve kendine özgü kokusunu kazanır.

Ambergrisin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

İlk bulunduğunda balmumu benzeri yumuşak bir yapısı vardır.

Renkleri gri, siyah, beyaz ve sarı tonlarında olabilir.

Zamanla sertleşir ve hafif tatlımsı, odunsu bir kokuya dönüşür.

Kimyasal yapısında ambrein adı verilen bir alkol bulunur; bu madde parfümlerde koku sabitleyici olarak kullanılır.

Ambreinin kimyasal yapısı ve kullanım alanları 

Ambrein, ambergrisin en önemli aktif bileşenidir ve ambergrisin parfümeri ve diğer endüstrilerde kullanılmasını sağlayan özelliklerin büyük bir kısmını oluşturur. İşte ambrein’in temel özellikleri:

Kimyasal ve Fiziksel Özellikleri

Ambergris, tamamen çürümeye karşı dayanıklı ve suda çözünmeyen, hayvansal kökenli mumsu bir maddedir. 62 santigrat derece sıcaklıkta erir. Bileşimi kaynağına bağlı olarak değişebilir, ancak esas olarak her ikisi de kokusuz olan amberin ve epikoprosterolden oluşur. Deniz suyu, güneş ve havanın etkisi altında, kimyasal işlemler amberin’i, bazıları kokusuz olan bileşiklerin bir karışımına dönüştürürken, ambrox da dahil olmak üzere diğerleri, amberin ya da kehribarın karakteristik kokusundan sorumludur. Koku bileşikleri toplamın yaklaşık % 0,3’ünü temsil eder ve çoğunlukla amberinin metabolitleridir. Kokuya karakterini veren temel bileşiklerden alfa ambrinol küf, hayvan, dışkı kokusu; gama dihidroiyonon tütün kokusu; gama koronal deniz suyu kokusu ve ambrox adlı bileşik ıslak, yağmurlu hava, kehribar kokusu verir.

Ambergris'in kimyasal yapısının ana bileşeni, bir triterpen alkol olan ambreindir. Ambrein, ambergrisin karakteristik kokusunu ve sabitleyici özelliklerini sağlar.

Ambrein'in kimyasal formülü şu şekildedir:

C₃₀H₅₂O

Ambergrisin yapısında ambrein dışında oksidasyon ve fotodegradasyon süreçleriyle oluşan çeşitli bileşikler de bulunur. Bunlar arasında:

Ambroksit (Ambroxide): Ambergrisin en önemli türevlerinden biridir ve sentetik olarak da üretilebilir.

Ambroksan (Ambroxan): Parfüm endüstrisinde yaygın şekilde kullanılır.

Doğal ambergrisin tam kimyasal formülünü belirlemek zordur, çünkü içinde farklı oranlarda organik bileşikler, deniz tuzu, mikroorganizma artıkları ve dış etkenlerden kaynaklanan maddeler bulunur. Ancak ambrein bu kompleks yapının temel bileşenidir.

Moleküler Yapısı:

Ambrein, triterpen sınıfına ait bir alkol türevidir.

Steroid benzeri bir yapıya sahiptir.

Fiziksel Durumu:

Saf halde beyazdan açık sarıya kadar değişen renklerde bir katıdır.

Genellikle balmumu benzeri bir kıvamdadır.

Erime Noktası:

75-80°C aralığında erir.

Koku Özellikleri:

Ambrein’in kendisi yoğun bir kokuya sahip değildir.

Ancak oksidasyona uğradığında veya sentezlendiğinde tatlımsı, odunsu ve misk benzeri bir aroma yayar.

Parfümlerde kokuyu sabitleyici ve yoğunlaştırıcı olarak kullanılır.

Kimyasal Reaktivitesi

Ambrein, çevresel faktörlere (oksijen, ışık ve ısı) maruz kaldığında oksidasyona uğrayarak kokulu bileşikler üretir.

Bu oksidasyon süreci sonucu oluşan bileşikler (ör. Ambroksan ve Ambroksit), ambergrisin kendine özgü ve kalıcı kokusunu oluşturur.

Farmakolojik ve Biyolojik Özellikler

Afrodizyak Etkisi:

Geleneksel olarak bazı kültürlerde afrodizyak etkiler gösterdiğine inanılır.

Antimikrobiyal Özellikler:

Bazı araştırmalar, ambreinin mikrobiyal büyümeyi baskılayıcı etkileri olduğunu öne sürmüştür.

Antioksidan Etki:

Ambrein, serbest radikalleri azaltıcı antioksidan özelliklere sahip olabilir.

Terapötik Kullanımlar:

Geleneksel tıpta ağrıyı hafifletmek ve sindirimi desteklemek için kullanılmıştır.

Endüstriyel Alanda Kullanımı

Amber ya da ambergris antik çağlardan beri koku ve lüks parfümlerde , tıpta, bazı geleneksel ilaçlarda kullanılmaktadır. Yemek pişirmede de kullanılan ambergris afrodiayzak bir etkiye de sahiptir. Aşağıda, birkaç alt başlık halinde farklı alanlarda ne şekilde kullanıldığından bahsedilmiştir.

1. Parfüm Endüstrisi:

Ambergris, parfümlerin kalıcılığını artırmak ve kokularını sabitlemek için kullanılır. Özellikle lüks parfümlerde tercih edilir. Doğal ambergris, uzun süre dayanan ve karmaşık kokular elde edilmesini sağlar. En iyi parfümlerle saf beyaz çeşitleri kullanılmıştır. En az değerli olan siyah amberdir çünkü çok az ambrein içerir.

2. Sentetik Amber Üretimi:

Ambroksan gibi bileşikler, ambreinin kimyasal dönüşümünden elde edilir ve modern parfümeride yaygın şekilde kullanılır.

3. Tıbbi Uygulamalar:

Potansiyel terapötik etkileri nedeniyle farmasötik araştırmalarda incelenmektedir. Tarih boyunca bazı kültürlerde tıbbi amaçlarla kullanılmıştır. Baş ağrısından sindirim sorunlarına kadar çeşitli rahatsızlıklarda çare olarak görülmüştür. Ambergris, terapötik faydalarıyla da bilinir. Solunum hastalıklarına karşı reçete edilir ve Çin veya Tayvan’da olduğu gibi geleneksel Asya tıbbında hala yaygın olarak kullanılmaktadır. Orta Doğu’da birçok ilaçta kullanılmış ancak özellikle kalp, beyin ve baş ağrıları, gerginlik, kas spazmları, sinir hastalıkları, afazi, yüz felci tedavisinde tek başına da uygulanmıştır. Eklemler için iyidir ve ısısı onu özellikle yaşlılar için bir güçlendirici yapar. Hindistan’da geleneksel olarak “Ayurveda” tıbbında epilepsi ve sinir sisteminin belirli işlev bozukluklarına karşı üretilen preparatlarda kullanılır. Homeopatide, “Ambra grisea” suşu gerçek ambergristen geliştirilmiştir ve çekingenliğe, aşırı duyarlılığa, heyecanlanma ile huzursuz uyku, psikolojik hastalıklara eşlik eden cinsel bozukluklar, kronik depresyona karşı reçete edilir.

4. Gıda ve İçecek:

Orta Çağ'da ve Osmanlı mutfağında tatlılar ve içecekler için aromatik bir madde olarak kullanılmıştır.

5 Afrodizyak etkisi

Farklı medeniyetler tarafından amberin etkili bir afrodizyak olduğu, cinsel gücü artırdığı kabul edilmiştir. Aslında ambergris, diğer hayvansal aromatik maddeler gibi feromonlar içerir ve kokusu, herhangi bir fiziksel temas olmaksızın olfaktör uyarım yoluyla doğrudan hormonal sisteme etki eder. Ortadoğu’da doğrudan erkekler tarafından cinsel güçlerini uyarmak için, kadınlar tarafından ise kısırlığı tedavi etmek için tüketilmektedir.

Doğal ve Sentetik Kaynaklar

Doğal olarak ambergristen izole edilir.

Ancak nadir bulunması ve yasal kısıtlamalar nedeniyle genellikle sentetik olarak üretilir.

Ambrein, ambergrisin değerini belirleyen temel bileşenlerden biri olarak hem bilimsel hem de ticari açıdan büyük önem taşır.

Ambergris Nerede Bulunur?

Ambergris genellikle Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu ve Pasifik Okyanusu kıyılarında bulunur. Özellikle Yeni Zelanda, Avustralya, Maldivler, Karayipler ve Madagaskar kıyılarında sıkça rastlanır.

Deniz yüzeyine çıkarak kıyılara vurur. Balıkçılar veya kıyıda yürüyüş yapan insanlar tarafından tesadüfen bulunabilir.

Yasal Durumu

Ambergris'in ticareti bazı ülkelerde koruma altındaki türlerin ticaretini düzenleyen yasalar nedeniyle yasaktır. İspermeçet balinasının uluslararası düzeyde korunuyor olması, ambergris ticaretini karmaşık hale getirmiştir.

Örneğin,

ABD'de ambergris ticareti yasa dışıdır.

Avustralyada yasaya göre, ticari amaçlarla amber ihracatı ve ithalatı Çevre Koruma ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Yasası 1999 tarafından yasaklanmıştır . Çeşitli eyalet ve bölgelerde amber ile ilgili ek yasalar vardır.

Hindistan – Yaban Hayatı (Koruma) Yasası, 1972 uyarınca satışı veya bulundurulması yasadışıdır .

Avrupa ve bazı Asya ülkelerinde ise ticareti kontrollü şekilde yapılabilir.

Ambergris'in nadirliği ve yüksek talebi nedeniyle piyasada sahte ürünlere de rastlanabilir. Bu yüzden gerçek ambergris bulmak ve doğrulamak uzmanlık gerektirir.

18. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar balina avcılığı endüstrisi gelişti. Bazı raporlara göre, sperm balinaları da dahil olmak üzere her yıl yaklaşık 50.000 balina öldürülüyordu. 19. yüzyıl boyunca, kâr elde etmek için "milyonlarca balina yağı, balina kemiği ve amberi için öldürüldü" ve bunun sonucunda tür olarak kısa sürede tehlike altına girdiler. Balina popülasyonlarının tehdit altında olduğunu gösteren çalışmalar nedeniyle, Uluslararası Balina Avcılığı Komisyonu 1982'de ticari balina avcılığına bir moratoryum uyguladı . Balinalardan amber elde edilmese de, birçok ülke balinaların avlanması ve sömürülmesine yönelik daha genel yasağın bir parçası olarak amber ticaretini de yasaklıyor.

15 gram ile 420 kilogramlık kütleler halinde bulunabilen ambergrisin değerli olması, halizhazırda koruma altına alınmış olan sperm balinalarını kaçak avcılar yüzünden tehlikeye atmaktadır. Bu sebepten dolayı bazı ülkelerde (Avustralya gibi) ambergris kullanılması ve toplanması yasaklanmıştır.

Gerçekten de en popüler ambergris, okyanusların yüzeyinde onlarca yıl rafine edilmiş narin parfümü ile gri / gümüş ve beyaz amberdir. Ambergris ticareti Avrupa’da ve dünyanın birçok ülkesinde yasaldır. 1981’den beri, ispermeçet balinası “Physeter macrocephalus” Washington Sözleşmesi tarafından korunmaktadır. Nesli Tehlike Altında Olan Türlerin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme (İngilizce kısaltılması CITES), ambergrisin, ispermeçet balinalarının doğal bir şekilde oluşan atık ürünü olduğunu kabul ederek, kumsaldan ya da denizden toplanmasını yasallaştırmıştır. Ambergrisin yapay alternatiflerinin kullanımı teşvik edilmelidir. Bu, balinaların herhangi bir şekilde insanların yararlanabileceği bir kaynak olarak görülmesini önleyecektir.

---