X Kromozomuyla Taşınan Kalıtsal Hastalıklar Nedir
X kromozomuyla taşınan kalıtsal hastalıklar nelerdir ve nasıl oluşur.
1- Renk körlüğü
2- Hemofili (kanın pıhtılaşmaması) hastalığı
3- Kas erimesi (Duchenne)
- Renk körlüğü: X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir gen tarafından meydana getirilir. Dişilerde eğer bir çekinik birde baskın karakterde renk körlüğü geni var ise; bunlar hastalık yönünden taşıyıcı olurlar. Hasta olabilmeleri için her iki X kromozomlarında da çekinik renk körlüğü genini taşımaları gerekir. Erkeklerin X genlerinde çekinik gen var ise hasta olurlar. Çünkü bu X kromozomunun homoloğu olan Y kromozomunda çekinik geni bastıracak gen bulunmaz. Böyle insanlar kırmızı ve yeşil renkleri birbirine karıştırırlar.
Kırmızı, yeşil ve mavi renklerden bir ya da birden fazlasını ayırt edememeyle ortaya çıkan bozukluktur. Renk körlüğü olan erkeklerin kız çocukları renk körü olmamakla birlikte renk körlüğünün taşıyıcısı durumundadırlar. Taşıyıcı kadınların erkek çocuklarının yarısı da renk körü olarak doğmaktadır.( Baba renk körü, anne taşıyıcıysa doğacak her çocuk %50 olasılıkla renk körü olacaktır. ) Çünkü renk körlüğü X kromozomu üstünde taşınan bir genle tetiklenen bir durumdur.
Renkli görme yeteneği insanın yanı sıra balıklar, amfili boyunlar, bazı sürüngenler, bazı kuşlar, arılar ve kelebeklerde de bulunur. Gözde, ağ tabakada koni olarak bilinen hücreler renklerin algılanmasını sağlar. Bu hücrelerin mavi-mor, yeşil ve sarı-kırmızı dalga uzunluklarındaki ışığa duyarlı olan üç türü vardır. Zedelenen ya da olmayan hücrenin türü, renk körlüğünün türünü belirler. Renk körlüklerinin büyük bir bölümü eşeye bağlı çekinik kalıtımla kuşaktan kuşağa geçer. Buna ek olarak bazı ağ tabaka hastalıkları ve zehirlenmelerde de gerçekleşebilen renk körlüğünün bilinen bir tedavisi yoktur.
Bireyde kırmızı renge duyarlı olan koni hücreleri yok ise (Protonopia) kırmızı renk körlüğü, mavi renge duyarlı koni hücreleri yok ise mavi renk körlüğü, yeşil renge duyarlı koni hücreleri yok ise (Deuteranopia) yeşil renk körlüğü yaşıyordur.
Kırmızı rengi ayırt eden koni hücresinin olmadığı bir durum olan protonopia renk körlüğünde sadece koyu kırmızı renk algılanmaz. Kişinin gördüğü renkler koni hücreleri durumu ile ilgili olarak yeşil, mavi ve bu iki rengin karışımıyla görülen renkler olur. Yeşil ayrımı yapan yeşile duyarlı konilerin bulunmadığı deuteronopia renk körlüğü durumunda ise, yalnızca kırmızı ve mavi renkler ile bunların karışımı görülür. Yeşil renkler ayırt edilemez.
Yalnızca tek renk konisinin mevcut olduğu durumlarda, diğer iki renk konisinin olmadığı renk görme sorununa monokromatik renk körlüğü denmektedir. Örnek verecek olursak sadece mavi rengi algılayan mavi renk konilerinin mevcut olduğu bir durumda, kırmızı ve yeşil renk konilerinin bulunmadığı durumlarda kişi yeşil ve kırmızı renkleri ayırt edemeyecektir. Monokromatik renk körleri sadece mavi ve sarı renkleri tanımlayabildiğinden, bu durum kırmızı-yeşil renk körlüğü olarak adlandırılabilir.
Renk görme ile ilgili olarak eğer üç konide yok ise bu durumdaki bir kişi renkleri yalnızca siyah ve beyaz olarak algılayabilir (Anopia). Bu durumdaki kişi tam renk körü olarak nitelenir. Bazı insanlar trikromat olmakla birlikte renk ayırabilme kabiliyetleri zayıf olabilir. Bu durumdaki kişilerin sıkıntısı renk görme bozukluğu (Renk Görme Anomalisi) olarak adlandırılır.
- Hemofili (kanın pıhtılaşmaması) hastalığı: Bu hastalık geni de tıpkı renk körlüğü geni gibi X kromozomunda çekinik olarak taşınır. Hastalığın meydana gelme mekanizması aynıdır. Bu hastalığı taşıyan insanların kanları pıhtılaşmaz, dolayısıyla kanamalar bunlar için büyük problem oluşturur. Dışarıdan eksik olan moleküller verilerk normal yaşamlarını sürdürmeleri sağlanabilir.
Hemofili çoğunlukla genetik geçiş gösteren, vücutta kanın pıhtılaşma sisteminde rol alan ve pıhtılaşma faktörleri olarak adlandırılan proteinlerin eksikliği veya yokluğu nedeniyle ortaya çıkan ve pıhtılaşma bozukluğu yaratan ve X kromozomundaki çekinik bir gen ile taşınan bir tür kanın pıhtılaşamaması hastalığıdır.
Kanın vücutta dolaşmasını sağlayan kan damarları atar,toplar ve kılcal damarlardan oluşur. Bu da damarlardan herhangi bir tanesinde hasar meydana gelmesi durumunda iç kanama meydana gelir. Normal şartlarda kan damarı hasar gördükten hemen sonra travmanın damar üzerine etkisiyle damar duvarı kasılır ve "Trombosit" adı verilen kan hücreleri devreye girerek hasarlı bölgede "Trombosit Tıkacı" adı verilen geçici bir tıkaç oluşturur. Damardaki yırtılma küçükse, bu tıkaç kan kaybını tek başına durdurabilir, fakat delik büyükse kanamayı durdurmak için Trombosit tıkacına ek olarak kanın pıhtılaşması da gerekmektedir. Bu aşamada, pıhtılaşma faktörlerine ihtiyaç vardır. Pıhtılaşma faktörlerinin devreye girmesiyle oluşan Fibrin İplikçikleri, Trombositleri, kan hücrelerini ve plazmayı da içine alarak kan pıhtısını oluşturur.
Hemofili'de ise yeterince güçlü bir kan pıhtısı oluşamamaktadır. Bu nedenle bir Hemofili hastasında vücut içi veya vücut dışı ciddi bir travma meydana gelirse, hastaya genellikle pıhtılaşmanın sağlanması için tıbbi müdahale gerekir. Hemofili hastalarının kanamaları normal bir insandan daha hızlı kanamaz, fakat kan kaybının süresi uzundur.
- Kas erimesi (Duchenne) : Yukarıdaki hastalıklar gibi X kromozomunda çekinik olarak taşınır. Bu geni bulunduran hasta erkekler eşysel üreme olgunluğuna erişemeden öldükleri için kadınlar hiç bir zaman hasta olmaz, en fazla taşıyıcıdırlar. Normal bir doğumla meydana gelen erkek bebekler 4-5 yaş civarında hastalığın etkisini hissetmeye başlarlar. Kasların aşırı şekilde erimesi büyük kilo kaybına ve nihayetinde 13-15 yaş civarında ölümlerine neden olur.
Duchenne kas distrofisi, X kromozomuna bağlı çekinik kalıtılan bir kas hastalığıdır. Her 3600 erkek çocuktan birinde görülür.
Bacak ve kalça bölgesinden başlayarak tüm vücut kaslarının kuvvetten düşmesi ve körelmesi sonucunda hasta hareket kabiliyetini kaybeder. Erkek çocuklarda görülür ve ilk belirtiler altı yaş civarında gözlemlenir. Duchenne kas distrofisi vakalarının 2/3'ü anneden kalıtım yoluyla geçer, 1/3'ü mütasyon sonucu embriyoda ya da yumurtada oluşur.
Hastalık ilk defa Fransız nevrolog Guillaume Benjamin Amand Duchenne tarafından 1860'larda teşhis edilmiştir.
Duchenne kas erimesi anababadan nasıl geçer?
Duchenne kas erimesine bir X-bağlantılı gen (yani, X kromozomundaki gen; bu genden kızlarda iki, oğlanlarda bir tane bulunur) neden olur. Bunun anlamı, sadece oğlanların etkilendiğidir ama, anneleri taşıyıcı olabilir.
Tüm DMD vakalarının 1/3’ünde hatalı gen, gendeki değişiklik veya oğlanın kendisindeki ‘değişinim’ sonucu ortaya çıkar ve bunu ailenin başka bir mensubu taşımaz. Ancak bunu kanıtlamak zor olabilir ve ancak ailenin dikkatle ve uzmanlar tarafından değerlendirilmesi ile kararlaştırılabilir.
DMD vakalarının geri kalan 2/3’ünde geni anne taşır ama kendisi genellikle etkilenmez. Bu gibi kadınlar ‘taşıyıcı’ olarak bilinir. Bir taşıyıcının erkek çocuklarından her biri yüzde 50 etkilenme şansına sahiptir ve kız çocuklarından her birinin kendisinin taşıyıcı olma olasılığı da yüzde 50’dir. Genin kadın taşıyıcılarının küçük bir kısmında da orta derecede kas zayıflığı görülür ve bunlara ‘belirgin taşıyıcılar’ denir.
Bir erkek çocuğa Duchenne kas erimesi tanısı konulduktan hemen sonra yapılması gereken önemli şeylerden biri, gen konusunda tavsiyeler almak ve taşıyıcı olma tehlikesi taşıyan aile mensupları için uygun testler yaptırmaktır.
- X Kromozomu (Detay) :
X kromozomu büyük bir kromozomdur ve bir çok genleri taşır. Öğrendiğimiz gibi X kromozomu erkekte tektir. X kromozomu ile taşınan hastalıklara bazı örnekler verelim. Renk körlüğü X’e bağlı kalıtsal bozukluklar içinde en sık rastlanılanıdır.En sık rastlanan tipinde renk körleri, aynı ışık şiddetinde, kırmızı ve yeşil renkleri ayıramaz. Trafik ışıklarında genellikle ışık şiddetleri farklı olduğu için renk körleri trafik ışıklarını ayırabilir. Renk körü ya kırmızıya ya da yeşil duyarlı konilerden yoksundur. Normal renk görmek için gerekli gen, X kromozomunda olduğu için ve dominant olduğu için X diye gösterelim. Renk körlüğü genini de resesif olduğu için X diye göstermek gerekir.
Renk körlüğü geni resesif olduğu halde, erkekte, tek bir X kromozomu olduğu için, tek bir X’ nin alınması ile belirir. Oysa kadında renk körlüğünün belirlemesi için X X genotipi oluşmalıdır. Onun için kadınlar genellikle taşıyıcı olurlar ( X X). Kız çocukta renk körlüğünün ortaya çıkması için bir taşıyıcı kadın ile renk körü bir erkeğin evlenmiş olması gerekir. Bu bakımından renk körlüğü sıklığı kadınlar arasında %1’in altında iken erkelerde % 7 civarındadır. Aşırı kanama eğilimi ile seyreden hemofili de aynı renk körlüğü gibi X kromozomuna bağlı resesif bir hastalıktır. Kızlar taşıyıcı olur, hastalık genellikle erkeklerde ortaya çıkar. Renk körlüğünden çok daha seyrektir.
Kalıtsal hastalıkların görülme oranı kan akrabaları arasında evlenme ile artar. Zeka Geriliğinde Kalıtım: Zeka geriliği nüfusun %1-3’ünde görülen aileler ve genel olarak toplam için büyük sorunlar yaratan bir kusurdur. Zeka geriliklerinin üçte biri ağır zeka geriliğidir. Bunlarda zeka yaşı oranı 0-50 arasındadır. Zeka gerilikleri iç salgı bezlerinin doğmalık hastalıklarına, doğum travmalarına, gebelikte geçirilen virüs hastalıklarına veya kalıtsal faktörlere bağlı olabilir.
Kalıtsal faktörler oldukça önemli bir grubu teşkil ederler. Kalıtsal faktörler arasında nitelemeyeceğimiz fakat genetik bir bozukluk olan “ Down” sendromu ( kromozom sayısında fazlalıkla ortaya çıkan bir kromozom bozukluğudur ama kalıtsal bir hastalık değildir) . Önemli bir nokta erken tanınan vakalarda uygun bir dietle zeka geriliğinin bir ölçüde önlenebilmesidir. Bir İstidadın Kalıtımı: Birçok hastalıklar için kalıtım modeli olarak kesin bir örnek gösteremeyiz ama bu hastalıklarda kalıtsal bir faktörün rol oynadığı şüphesizdir. Bu hastalıklar belli bir ailede yoğunlaşır. Gene bu hastalıkların görülme sıklığı akraba evlilikleri ile artar., vb. Burada hastalık belki çevresel etkenlerle oluşturulmaktadır ama o hastalığa karşı istidat kalıtsaldır. Bu hastalıklara örnek olarak : Hipertansiyon, ateroskleroz, şekerli diabet ve kanser gibi bugünkü toplumun en önemli sağlık tehditçilerini verebiliriz.
Kaynaklar:
Bilim ve teknik dergisi, Cilt: 23, Sayı: 270, Sayfa: 20-21
https://tr.wikipedia.org/wiki/X_Kromozomu
https://www.medikalakademi.com.tr/kas-erimesi-nedir-belirtileri-ve-tedavisi/
http://www.wfh.org/index.asp?lang=EN Dünya Hemofili Federasyonu Resmi Web Sitesi
http://www.hedef-tr.org/ HEDEF Hemofili Dernekleri Federasyonu (Türkiye)
http://www.turkhemoder.org.tr/ Türkiye Hemofili Derneği Resmi Web Sitesi
DMOZ'nde Hemofili
Hemophilia.ca, Hemophilia A & B information, Canadian Hemophilia Society
Hemophilia.org, Types of Bleeding Disorders], UK Haemophilia Society
Haemophilia.org.uk, An Introduction to Haemophilia, UK Haemophilia Society
History of Heamophilia Research
Hemophilia Magazine, National Hemophilia Foundation
HASTALIKLAR
-
Cushing sendromu
-
Glossopalatine ankylosis Sendromu
-
Rett Sendromu
-
Bardet-Biedl Sendromu
-
Koolen-de Vries sendromu
-
Delesyon Sendromu - del(16p11.2)
-
Phelan-McDermid Sendromu - del(22q13.3)
-
Kleefstra sendromu del(9q34)
-
Subtelomerik mikrodelesyon sendromları
-
Langer-Giedion Sendromu - Trikorinofalangeal sendrom
-
WAGR sendromu
-
Angelman sendromu - del(15q11)
-
Prader Willi sendromu - del(15q11q13)
-
Lowe sendromu
-
Greig sefalopolisindaktili Sendromu