Tepeli pelikan - Dalmatian Pelican - Pelecanus crispus
Fotoğraf ve Video ; İdiris Ölmez
Tepeli pelikan ya da tepeli kutan (Pelecanus crispus), pelikangiller (Pelecanidae) familyasından çok büyük bir su kuşu türüdür.
Pelikanların en büyüğüdür. Ülkemizde gözlenen diğer iki pelikan türü olan Ak Pelikan'dan çok az, Küçük Pelikan'dan ise dörtte bir oranında daha büyüktür. Tepesindeki kıvrık ve kabarık tüyler türe adını verir. Genel vücut rengi grimsi beyaz, göğsü portakal sarısı rengindedir. Gerdan kesesi üreme döneminde canlı kırmızı renge kavuşur ancak üreme dönemi dışında sarıdır. Açık renk gözleri gri yüzünde belirgin değildir. Uçuşta kanat altı soluk gri renkli görünür ve ortasında daha soluk geniş bir bant vardır. Kanat ucu tüyleri siyahtır. Uçuşta tekdüze renkli kanat altıyla Ak Pelikan'dan, iriliği ve uzun gagasıyla da Küçük Pelikan'dan ayrılır.
Avrupa'nın güneydoğusundan Hindistan ve Çin'e yayılan bölgede bataklıklar ve sığ göllerde yaşar. Yuvaları bitkiler ve dallardan oluşan kaba bir yapıdır. Geniş bir alana yayılmasına rağmen alt türü yoktur ancak boyut farklılıklarına dayanarak Azerbaycan'da bulunan fosillerden Pleistosen dönemine ait Pelecanus crispus palaeocrispus türü tanımlanmıştır.
Biyolojisi
Tepeli pelikan, pelikanlar arasında en büyüğüdür ve yaşayan kuş türleri arasında da en büyük kuşlar arasındadır. Boyu 160 ila 183 cm. arasında, ağırlığı 9 ila 15 kg arasında, kanat açıklığı da 290 ila 351 cm arasında değişir. Bireysel olarak tepeli pelikandan daha ağır toylar ve kuğular olsa da 11,5 kg. olan ortalama ağırlığı ile dünyanın uçabilen en ağır kuş türüdür. Büyük albatroslardan sonra dünyanın en geniş kanat açıklığına sahip kuşlarından biridir.
Türkiye'de geçmişte yaklaşık 20-25 sulakalanda ürediği bilinse de, başta sulakalanların kurutulması olmak üzere birçok nedenden dolayı günümüzde yalnızca beş alanda ürediği bilinmektedir. Bunlar iç göller olan Manyas Kuş Cenneti, Işıklı Gölü ve Aktaş Gölü ile kıyısal sulakalanlar olan Gediz Deltası ile Büyük Menderes Deltası'dır.
Koloni halinde kuluçkaya yatan bir kuş türüdür. İç sularda genellikle kayalık adalara (Aktaş Gölü) ya da sazlıkların kenarındaki rizomların oluşturduğu sağlam zemine (Işıklı Gölü) yuva kurar. Manyas Kuş Cenneti Milli Parkı'nda yapay yuva platformları üstüne kurdukları yuvalarında kuluçkaya yatarlar. Kıyısal sulakalanlarda ise (Gediz ve B. Menderes Deltası) ada ve adacıklarda, nadiren de dalyanları oluşturan kıyı bandında yuvalar. Yuvalarını vejetasyondan yoksun, düz zemin üzerine kurmayı tercih eder. Kargı, kuru dal vb. sert malzeme ile oluşturduğu yuva temelinin üstünü ot, tüy vb. yumuşak malzeme ile kaplar ve dışkısı ile astarlar.
Ülkemizde genellikle şubat ayı ortalarında kuluçkaya yatar. Kuluçka süresi 30-34 gündür. Yumurtadan çıkan tüysüz yavrular yaklaşık 10-12 hafta sonra uçma olgunluğuna erişirler. Yavrular yuvaya bağımlıdır. Uçana kadar koloniyi terk etmezler. Son yavrular üreme bölgesinden sonbaharda ayrılırlar.
Yuva orta büyüklükte ot, saz, çalı ve tüy yığınlarından oluşur ve ortalama olarak 1 m derinliğinde ve 63 cm. genişliğindedir. Genellikle yerde ya da yüzen bitki örtüsü üzerindedirler. Kuş dışkılarıyla kaplanana kadar çok dayanıksızdırlar. Üreme dönemi ak pelikanlardan bir ay kadar önce mart ya da nisan aylarında başlar. Dişi kuş bir ila altı yumurta arasında yumurtlar ancak genellikle iki yumurtaya daha sık rastlanır. Yumurtalar 120 ila 195 g. arasındadır. Erkek ve dişi kuş dönüşümlü olarak 30 ila 34 gün arasında kuluçkaya yatar. Yumurtadan tüysüz çıkan yavrular kısa sürede beyaz hav tüylere kavuşur. Yavrular 6 ila 7 haftalık iken pelikanlar küçük gruplar hâlinde bir araya toplanırlar. Yavrular 85 günlük iken palazlanır ve 100 ila 105 günlük iken bağımsız olurlar. Yavrulama başarı yüzdesi yerel çevresel koşullara göre %58 ila %100 arasında değişir. Yuvalar sınırlı olarak tehditlere karşı koruma sağlar, su düzeyleri düşük iken etçil memeliler yuvalara ulaşabilir. Bulgaristan'da yaban domuzlarının tepeli pelikan yuvalarını yok ettikleri gözlemlenmiştir. Çakallar, tilkiler, kurtlar, köpekler ve vaşaklar da yuvalara saldırabilirler, ayrıca deniz kartallarının da palazlanmış yavrulara saldırdıkları görülür. Cinsel olgunluğa 3 ila 4 yılda erişilir.
Tepeli pelikan genellikle kısa mesafelerde göç eder. Beslenme fırsatlarına göre Avrupa'da dağınık olarak yaşar ve batıda bulunan kuşlar kışları Akdeniz bölgesinde geçirir. Tuna Deltasına mart ayında gelen tepeli pelikanlar ağustos sonunda buradan ayrılırlar. Asya popülasyonları daha aktif olarak göç ederler, Rusya'da üreme mevsimini geçiren kuşlar kışları İran ile orta Hindistan ve Nepal arasındaki bölgede geçirirler. Moğolistan'da üreme dönemini geçiren kuşlar ise kışları Çin'in doğu kıyılarında geçirirler.
Tepeli pelikan göllerde, akarsularda, deltalarda ve haliçlerde yaşarlar. Ak pelikanlara nazaran tepeli pelikan yalnızca ovalara bağımlı değildir ve uygun su havzası bulduğu durumlarda her rakımda yuvalanabilir. Ak pelikana göre üreme alanı seçiminde daha az fırsatçıdır ve tamamen uygunsuz hâle gelene kadar her yıl aynı üreme bölgesine geri gelir. Kışları Avrupa'da buz tutmayan göllerde ve Hindistan'da mevsimsel olarak oluşan göllerde geçirir. Ayrıca kışları koruma altındaki deniz kıyılarını da beslenmek için ziyaret ederler.
Bu pelikan hemen hemen tamamen balık ile beslenir. Tercih ettikleri balıklar arasında bayağı sazan, tatlısu levreği, kızılkanat, yılanbalığı, yayın, kefal ve turna balığıdır.Yunanistan'da kalan en büyük koloninin tercih ettiği balığın yerel Alburnus belvica türü olduğu bildirilmiştir. Tepeli pelikanın günlük balık ihtiyacı yaklaşık 1200 g. kadardır.Genellikle tek başına ya da iki ila iç kuştan oluşan gruplar hâlinde avlanır. Avlanırken yavaş yavaş dolanarak yüzer ve avını gördüğünde gagasını hızlı bir şekilde sualtına daldırarak balıklarla birlikte büyük miktarda suyu boğaz kesesini kepçe gibi kullanarak alır. Gaga su yüzüne çıktıktan sonra su boğaz kesesinin kenarlarından dışarı akar ve balık yutulur. Ara sıra diğer pelikanlarla birlikte balıkları sığ sulara sürme yoluyla grup hâlinde avlanır ve Yunanistan'da karabataklarla birlikte avlandıkları da gözlemlenmiştir. Kabuklular, solucanlar, böcekler ve diğer su kuşlarının yumurtaları ve yavruları ile de beslenebilirler.
Tepeli pelikan popülasyonu yaşadığı bölgelerde ak pelikandan daha fazla oranda azalmıştır. Küresel popülasyonunun 10.000 ila 20.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir. Kayıtlarda geçtiğine göre bir zamanlar yalnızca Romanya'da milyonlarca tepeli pelikan olduğu görülmektedir. 20. yüzyılda bu türün popülasyonunda sebebi tam olarak anlaşılamayan dramatik düşüşler olmuştur. En olası sebep su havzalarının kurutulması ve bölgesel gelişmeler nedeniyle yaşam alanı yok olmasıdır. Koloniler düzenli olarak insan aktiviteleri nedeniyle rahatsız edilmekte ve ebeveynler geçici olarak yuvalarını terk etmekte dolayısıyla da yuvadaki yavrular tehditlerle yüz yüze kalmaktadır. Ara sıra balıkların azalmasına neden olduğunu düşünmeleri sebebiyle balıkçılar tepeli pelikanları öldürmektedir. Bu tarz öldürmeler küçük çaplı olsa da pelikanların balık kaynaklarını tükettikleri konusundaki endişe hâlen devam etmektedir. Popülasyon azalmasının bir başka muhtemel nedeni de kaçak avlanmadır. Moğolistan'da tepeli pelikanlar boğaz keselerini torba olarak kullanmak üzere yerel halk tarafından öldürülmektedir. Tipik bir günde bir Moğolistan pazarında elli kadar pelikan kesesi satışa sunulmakta ve öyle nadir bir nesne olarak görülmektedir ki karşılığında on at ile otuz koyun takas edilebilmektedir. Yaşam döngüsünün her etabında sömürülen bu kuş Moğolistan'da kritik tehlike altındadır ve yalnızca 130 kadar tepeli pelikan bulunmaktadır. Tepeli pelikanlar ayrıca sıklıkla elektrik iletim hatlarına uçarken takılarak elektrik çarpması sonucu ölmektedir.Yunanistan'da tepeli pelikanlar özellikle turist taşıyan tekneler tarafından o kadar çok rahatsız edilmektedir ki bu nedenle beslenememekte ve açlıktan ölmektedirler. 1994 yılında çoğu Yunanistan'da bulunmak üzere, Ukrayna, Makedonya, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk'ta binden fazla çift tepeli pelikan bulunmaktaydı. 1950'lerden beri Hırvatistan'da soylarının tükendiği kabul edilmiştir ancak 2011 yılında tek bir tepeli pelikan gözlemlenmiştir. Geriye kalan en büyük koloni yaklaşık 1.400 çift ile Yunanistan'da Mikri gölündedir. Yaklaşık 3.000 çift tepeli pelikan popülasyonu ile bu kuşların en çok bulundukları ülke günümüzde Rusya'dır. Dünya çapında üreyen 3.000 ila 5.000 çift olduğu sanılmaktadır. Hindistan'da 8.000 tepeli pelikan olduğuna dair olan gözlemin aslında yanlış tanımlanmış ak pelikanlar olduğu ortaya çıkmıştır.
Fotoğraf ve Video ; İdiris Ölmez
Kuşlar
-
Luscinia pectoralis - Himalaya Yakutgerdanı
-
Türkiye'nin Balıkçılları
-
Türkiye’de Üreyen Ördek Türlerinin Dağılımı
-
Nesli Tehlikede Olan (IUCN - EN) Kuşlarımız
-
Türkiye'nin Çinteleri (KİRAZ KUŞLARI)
-
Türkiye'de Yaşayan Ebabil Kuşları
-
Gecenin Sessiz Hakimi: Baykuşlar
-
Kırmız Yanaklı Mavi Kurdele İspinozu - Uraeginthus bengalus
-
Benekli Habeş Kızkuşu - Vanellus melanocephalus
-
Merops nubicus - Kuzey Karmenrenkli Arıkuşu
-
Yavru kuş buldum, ne yapmalıyım?
-
Orman yalıçapkını - Halcyon senegalensis
-
Yalıçapkını - Emircik kuşunun ilginç özellikleri
-
Türkiye'nin SIVACI Kuşları
-
Türkiye'nin Martı'ları