STOMALAR ve GÖREVLERİ
Bitkilerin epidermis dokusunda bulunan, gaz alış verişinde rol oynayan, yaprak ayasından su buharının geçişini hızlandıran, klorofil içeren, genellikle böbrek şeklinde iki hücrenin karşılıklı gelen yüzleri arasında açıklık bırakarak oluşturdukları yapıya stoma denir.
Stomalar yeşil bitkilerin toprak üstü organlarında; özellikle yaprak epidermasında, çiçek kısımlarında ve otsu gövdelerde bulunurlar. Genellikle kökte stoma bulunmaz.
Bitkilere göre oldukça değişken olan stomanın esas yapısını genellikle böbrek şeklinde iki hücre oluşturur. Bunlara stoma hücreleri ya da bekçi hücreleri denir. Bu hücreler büyük nukleus, çok sayıda küçük vakuol, fazla kloroplast içerirler. Bunların etrafında bulunan ve stoma etkinliğine katılan epiderma hücrelerine de komşu hücreler veya yardımcı hücreler adı verilir. Stoma hücrelerinin çeperleri farklı şekilde kalınlaşır. Amaryllis tipi stoma hücrelerinde ventral (stoma deliğine bakan) çeper kalın, dorsal (komşu hücrelere bakan) çeper incedir. Stoma hücrelerinin bakışık yüzleri arasında bulunan, genişleme ve daralma yeteneğinde olan açıklık, stoma poru (ostiol) veya stoma deliğini oluşturur. Stoma altında içi hava ile dolu boşluğa solunum boşluğu veya stoma altı boşluğu denir. Bu boşluk bir çeşit gaz deposu işini görür ve mezofıl dokusunun tüm hücre arası boşluk sistemi ile bağlantılıdır.
Stomalar bitkilerin toprak üstü organlarında; özellikle yaprak epidermasında, otsu gövdelerde, çiçek kısımlarında bulunurlar. Genellikle kökte stoma bulunmaz.
Kauçuk (Ficus) ve çöpleme (Helleborus) ‘de olduğu gibi, bazı bitkilerde stomalar yaprağın alt yüzeyinde bulunur, bu tür yapraklara hipostomatik yaprak denir. Nilüfer yapraklarında (.Nymphaea) olduğu gibi stomalar yaprağın üst yüzeyinde bulunursa, bu tip yapraklara epistomatik yaprak denir. Okaliptüs (Eucalyptus) bitkisinin yapraklarında olduğu gibi, yaprağın her iki yüzünde de stoma varsa böyle yapraklara amfistomatik yapraklar denir. Stomaların bu şekilde ayırımlı düzeyde gelişmeleri, bitkilerdeki su durumunu ayarlamaktadır.
Bitkilerdeki stomalar değişik yönleriyle sınıflandırılabilir. Bunlar aşağıda verilmiştir.
Bitkilerin yaşadıkları ekolojik koşullara göre stomalar komşu epidermis hücreleri ile aynı düzeyde (mezomorf stoma tipi), daha yukarıda (higromorf stoma tipi), ya da daha aşağıda (kseromorf stoma tipi) gelişebilir.
Stomalar, stoma hücrelerindeki farklılığa göre Mnium, Amaryllis ve Gramineae olmak üzere üçe ayrılır. Bunlar aşağıda verilmiştir.
Mnium Stoma Tipi: En basit stoma tipi olarak kabul edilir. Stoma hücrelerinin ventral çeperleri ince, dorsal çeperleri kalındır. Eğrelti otlarında görülür.
Amaryllis (Amarillis) Stoma Tipi: Monokotil ve dikotil bitkilerde görülen yaygın bir stoma tipidir. Stoma hücrelerinin ventral çeperleri kaim, dorsal çeperleri incedir.
Gramineae (Buğdaygiller) Stoma Tipi: Kağıtotugiller (Cyperaceae) ve buğdaygillere (Gramineae, Poaceae) ait bitkilerde görülür. Stoma hücreleri uzun kol kemiği şeklinde olup, uçları ince çeperli ve geniş başçıklar halindedir. Orta kısımları düz, dar ve çeperler kalındır. İki komşu hücresi bulunmaktadır
Komşu hücrelerine göre stomalar aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:
1.Anomositik Stoma (Düzensiz Komşu Hücreli Tip): Bu tip stomaların özelleşmiş komşu hücreleri bulunmaz. Stomaları normal epidermis hücreleri kuşatır. Bu stomalara Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller) tipi stoma da denir. Tumagagasıgiller (Geraniaceae), kabakgiller (Cucurbitaceae), ebegümecigiller (Malvaceae) ve haşhaşgiller (Papaveraceae) familyaları bitkilerinde de görülür.
2.Anizositik Stoma (Komşu Hücreleri Eşit Olmayan Stoma Tipi): Bu tip stomaları çevreleyen 3 özel komşu hücresinden biri diğer iki komşu hücresine göre küçüktür. Diğer iki komşu hücre benzer büyüklüktedir. Crusiferae (Lahanagiller) tipi stoma da denir, bu familyanın üyeleri ile tütün (Nicotiana), patlıcan (Solanum) ve damkoruğu (Sedum) gibi cinslerde bulunur.
3.Parasitik Stoma (Paralel Hücreli Tip): Bu tip stomalarda, stoma hücrlerinin etrafında, stoma hücrelerinin boyuna ve stoma poruna paralel bir veya daha fazla komşu hücre bulunabilir. Rubiaceae (Kökboyasıgiller) tipi stoma da denir. Ayrıca Manolyagiller (Magnoliaceae), adisarmaşıkgiller (Convolvulaceae) ve küstümotugiller (Mimosaceae) gibi familya bitkilerinde de bulunur.
4.Diasitik Stoma (Çapraz Hücreli Tip): Bu tip stomalarda bir çift komşu hücre enine çeperleri ile stoma hücrelerini kuşatır. Bu tip stomalara Caryophyllaceae (karanfilgiller) stoma tipi de denir. Ayrıca Ayıpençesigiller (Acanthaceae) ve diğer bazı familya bitkilerinde de görülür.
5.Tetrasitik Stoma: Stoma çevresinde i kisi yanal, ikisi terminal olmak üzere dört adet komşu hücre bulunur. Bu tip birçok Monokotil bitki için karakteristiktir
6.Siklositik Stoma: S toma h ücreleri etrafında halka oluşturan dört veya daha fazla yardımcı hücreler tarafından çevrelenmiştir.
7. Aktinostik Stoma: Uzun eksenleri stoma hücrelerine dikey olan çeşitli yardımcı hücreler stomayı kuşatır.
Aşağıdaki işlemleri Yaparak Stoma Çeşitlerini inceleyiniz:
1. Geyikdili eğreltisi (Asplénium scolopendrium) veya herhangi bir eğrelti otu yaprağından yüzeysel bir kesit alarak minumum tipi stomaları inceleyiniz ve komşu hücreleriyle birlikte şeklini çiziniz.
2.Sardunya (Pelargonium) ve telgraf çiçeği (Tradescantia) yapraklarından ayrı ayrı yüzeysel kesitler alarak amaryllis tipi stomaları inceleyiniz ve komşu hücrelerle birlikte stomaları çiziniz. Komşu hücrelerine göre stoma tipini yazınız.
23.Çim- çayır (Lolium) veya suudotu (Cyperus) yaprağından alacağınız enine kesitlerde Gramineae tipi stomaları inceleyiniz ve komşu hücrelerle birlikte şekillerini çiziniz.
Mantarlaşmış Koruyucu Doku
Mantarlaşmış korucu doku kendisini oluşturan hücrelerin çeperlerine suberin (mantar maddesi) maddesinin girmesiyle oluşan koruyucu dokudur. Primer mantarlaşmış koruyucu doku ve sekonder mantarlaşmış koruyucu doku olarak ikiye ayrılabilir. Primer mantarlaşmış koruyucu doku epiderma veya hipodermanın hücre çeperlerinin mantarlaşmasıyla oluşur. Örneğin kök emici tüylerinin döküldüğü bölgede epidermanın yerini alan eksoderma ve primer kökte bir sıra hücre dizisinden oluşmuş ve çeperleri çoğunlukla at nalı şeklinde kalınlaşmış endodermis böyle bir dokudur.
Yaşlanan ve sürekli enine büyüme gösteren odunsu bitkilerde epiderma bu büyümeye ayak uyduramaz, zamanla parçalanır ve koruma işini yapamaz. Bu durumda epidermanın ve hipodermanın görevini yapacak yeni bir koruyucu doku gelişir. Buna sekonder mantarlaşmış koruyucu doku veya periderma adı verilir. Peridermanın oluşmasıyla stomaların yerini lentiseller alır. Periderma, e piderma ve epiderma altındaki dokulardan gelişir. Kök ve gövde epidermasının yerini alır. Fellem (mantar tabaka), fellojen (peridermayı üreten sekonder meristem) ve fellodermadan oluşur.
Fellojen, mantar kambiyumudur. Epiderma, hipoderma veya bunların altındaki hücrelerin bölünme yeteneği kazanmasıyla oluşan sekonder meristemdir. Dikdörtgen şeklindeki sıkı dizilmiş hücrelerden ibarettir.
Felloderm, fellojenin içeriye doğru oluşturduğu dokudur. Bir veya birkaç sıra canlı hücrelerden oluşur. Bu tabaka korteks parankimasına benzemekle birlikte, hücrelerinin üst üste düzenli sıralar oluşturmasıyla ayrılır. Hücreleri kloroplast taşıyabilir ve fotosentez yapabilir.
Fellem, fellojenin dışarıya doğru oluşturduğu mantar dokusudur ve hücre arası boşlukları bulunmaz. Hücreleri ölüdür ve düzenli sıralanırlar. Bitkilerin gazlara ve suya karşı olan geçirgenliklerini azaltır.
Lentiseller: Peridermanın oluşmasıyla stomalar ortadan kalkar. Bunların yerine gövde üzerinde gevşek dizilmiş, hücreler arası boşlukları fazla olan, mercek şeklindeki lentisel denen gözenekler oluşur. Lentiseller de stomalar gibi bitkinin gaz alış verişi ile ilgilidirler. Bitkide bir miktar suyun buhar halinde kaybolmasında da (terleme) iş görürler. Bunlar gövde ve dallar üzerinde, köklerde ve seyrek de olsa meyve yüzeylerinde bulunurlar. Lentiseller ya gövde primer olarak büyürken veya periderm oluşmaya başlamadan önce gelişmeye başlarlar. Bazen de lentisel ve periderm aynı anda, primer büyümenin bitiminde oluşur.
İlk gelişen lentisel stoma altında ortaya çıkar. Lentisel fellogeni stoma altında gelişerek, komplementer hücrelerin oluşmasıyla epidermis parçalanır. Epidermisi parçalayıp dışarı doğru taşan komplementer hücreler ince çeperlidir ve dağınık dizilmişlerdir, hücreler arası boşlukları bol bir yapıya sahiptirler. Fellogene yakın olanlar ise oldukça sık düzenlenmişlerdir.
Aşağıdaki İşlemleri Yaparak Peridermi ve Lentiselleri İnceleyiniz:
1.Kolyos (Coleus) gövdesinden enine kesit alarak epidermanın altında gelişen periderma tabakalarını inceleyiniz ve şeklini çiziniz.
2.Huş (.Betula) veya mürver (Sambucus) gövdesinin lentisel içeren kısmından b ir m iktar p eriderma a larak, ü zerindeki yatay v eya d ikey d oğrultuda sıralanmış kahve renkli şeklinde gözüken lentiselleri önce binoküler mikroskop altında makroskobik olarak inceleyiniz ve şeklini çiziniz, daha sonra yüzeysel ve enine kesitler alarak ışık mikroskobunda inceleyiniz ve lentisellerin şeklini çiziniz.
Anatomi
-
Beyin Sapı İşlevi
-
Pupiller Refleks Yolları
-
Amygdala
-
Hipokampus Anatomisi
-
Kanatlı Hayvanlarda Solunum Sistemini Oluşturan Organların Özellikleri
-
Hayvanlarda Solunum Tipleri
-
Hayvanlarda Solunum Mekaniği Nedir?
-
Hayvanlarda Akciğerler (Pulmones)
-
Soluk Borusu (Trake, Trachea)
-
Gırtlak (Larinks, Larynx)
-
Bölgelere Göre Omurların Özellikleri Nelerdir?
-
Omurganın yapısı ve görevleri nelerdir?
-
İskeletin (Kemiklerin) Görevleri Nelerdir ?
-
Kemik gelişimini etkileyen faktörler nelerdir?
-
Kemikleşme (Ossificasyon) Nedir ?