Parazitlerin Canlılarda Yaşam Şekilleri
Mutualizm: Ayrı yapıda iki canlı bir arada yaşayıp küçük canlının büyük canlıya zarar vermeden kendi yaşamını sürdürmesi, ikisinin de bu birlikten yararlanmasıdır. Örnek; Geviş getirenlerle işkembelerinde kirpikliler(Cilliata) arasındaki ilişki. Sellulaz ve sellobiyaz enzimlere sahip olan Diplodinium (kirpikli) ve Eudiplodinium gibi kirpikliler hem geviş getirenin hem kendinin sellulaz enzimi ile elde edilen ürünün yarar görmesini sağlar.
Kommensalizm: Bu yaşam şeklinde birlikte yaşayan canlılardan biri diğerinden çeşitli konularda (barınma, beslenme, taşınma vb..) katkı sağlar, fakat diğer canlı bu ilişkiden ne yarar ne de zarar görür. İnsanın kalın bağırsağında yaşayan Entamoeba coli böyle bir yaşam sürer.
Parazitlik (Asalaklık): Genellikle küçük canlının (parazit) tüm yaşamını, yaşamının belli bir dönemini büyük bir canlı(konak) üzerinde ya da içinde ona zarar vermesi ya da sömürmesidir. Parazitik konakta yerleştiği yere göre endoparazit ve ektoparazit olmak üzere ikiye ayrılır. Ektoparazit konak üzerinde yaşayan parazite denirken, endoparazit konak içerisinde yaşayan parazite denir.
Endoparazitlerin insan vücuduna yerleşmesi ve bunun sonucunda oluşan hastalığa infeksiyon veya enfeksiyon denir. Ektoparazitlerin insan vücudunda kalıcı veya geçici olarak yerleşmesine infestasyon denir. İnfeksiyon ve infestasyonun ikisine birden Parazitoz denir. Bir konağın vücudunda bulunan parazit ile tekrar infekte olursa buna super enfeksiyon denir.
Konak: Bir parazitin üzerinde veya içerisinde yaşayıp zarar verdiği canlıya denir.
Konakçı, konukçu: Yaşamını onun üzerinde sürdürdüğü canlıya denir.
Konak üzerinde yerleşmiş olan parazitin evrim dönemine ve çoğalma şekline farklı isimlerle tanımlama yapılır.
Son konak (Kesin konak) : Parazitin erişkin şeklimi veya eşeyli çoğalan dönemini barındıran konağa verilen isimdir. Taenia saginata için insan son konaktır. İnsan vücudunda da bu parazitlerin erişkinleri yaşar.
Ara konak: Heteroksen bir parazitin erişkin olmayan evrim döneminde ve eşeysiz üremeyi barındıran konaktır. Eğer parazitin evriminde birden fazla ara konak bulunuyorsa bunlar konak zincirinde yer alış sırasına göre birinci ara konak, ikinci ara konak gibi isimlerle tanımlanır. Dicrocoelium dentriticum evriminde kara salyangozu 1. ara konak, bir karınca türü olan Formica rufa 2. ara konaktır. Heteroksen parazitlerde konakların parazitlerde yol alış sırasındaki evrimine konak zinciri denir.
Konak Özgüllüğü: Parazitin konak yönünden seçici davranmasına konak özgüllüğü denir. Wuchereria bancrofti (fil hastalığına sebep olan parazit) yüksek derecede konak özgüllüğü gösterir ve sadece insanda gerçekleşir.
Rezervuar Konak: Parazitin neslinin doğada devamını sağlayan konaktır.
Paratenik konak: Bir parazitin larval şeklini vücudunda barındıran konaktır. Bu konak parazitin son konağı değildir. Bunun için vücudunda parazit erişkin hale gelemez. Ama parazit larval dönemde paratenik konağın dokularında herhangi bir gelişme göstermeden ve canlılığını kaybetmeden yaşamına devam eder. Böyle bir konak parazitin son konağı tarafından av olarak yenince de yaşam döngüsünü tamamlayabilir.
Paratenik konaklar bir parazitin hem dağılımını hem de uygun son konaklar bulunmadığı zaman doğada yaşamlarını devam ettirmelerini sağlarlar.
Vektör: Parazitozlu omurgalı bir canlıdan sağlam omurgalıya hastalık etmenini taşıyan canlıya vektör denir. Parazitin yaşam döngüsüne gire iki tip vektör vardır.
Biyolojik vektör: Parazitin yaşam için ve neslinin devamı için olmazsa olmaz bir konak durumundadır. Parazit biyolojik vektör vücudunda bulunduğu sürece 2 yoldan biriniz izler.
1- Hem başkalaşım geçirir hem deçoğalır (sıtma parazitleri)
2- Başkalaşım geçirir ama çoğalmaz. (Filaria türleri)
Mekanik vektör: parazitin yaşamı için mutlak gerekli değildir. Bu tip omurgasız canlılar sadece tesadüfen ağız parçalarına ve vücut kısımlarına bulaşan parazitleri kan emdiği sağlam omurgalıya bulaştırır. Bu durum Tabanidler yada at sinekleri denilen canlılarda görülür. Tam doymadan kan emmesini kesip ikinci veya üçüncü konaktan kan emme alışkanlığı olan eklem bacaklarda görülür.
Biyolojik vektör paraziti omurgalıya şu yollarla ulaştırır;
Kan emerken paraziti omurgalı canlı grubuna enjekte etmesi. Örn: Tatarcıkların Leishmania spp.’ya bulaştırmaları gibi.
Omurgasız canlı kan emerken hortumunda bulunan etkenin omurgalı canlının derisi üzerine gelmesi ve kan emmek için açılan delikten içeriye girmesi. Örn: Wucheleria bancrofti
Vektörün dışkısı ile konak vücudun üzerine bıraktığı parazit kaşınma esnasında kan emmek için açılan delikten vücuda girmesi Triatoma türlerinin Trypanosoma cruzii’yi bulaştırmaları gibi.
Parazitoloji
-
Parazitizm tipleri nelerdir ?
-
Parazitlerin vücuda giriş yolları nelerdir?
-
Parazitlerin bulaşma yolları nelerdir ?
-
Parazitliğin (parasitismus’un) çeşitleri
-
TATARCIK MÜCADELESİ
-
Tatarcıkların Biyoekolojisi Üzerine Bilgiler
-
Tatarcıkların Genel Entomolojik Özellikleri
-
Türkiye'de Bulunan Tatarcık Türleri
-
Leishmania ve sağlık açısında önemi
-
TATARCIKLAR ÜZERİNE GENEL BİLGİLER
-
Parazit Vektör Ekolojisi ve İlişkili Faktörler
-
Türkiye'de sıtmanın durumu
-
Avrupa'da sıtmanın durumu
-
Sıtmanın biyolojisi ve epidemiyolojisi
-
Sivrisineklerin Sağlık Açısından Önemi