Hayvanlarda Morfolojik Karakterler
Taksonomik çalışmalarda en çok başvurulan karakterler, morfolojik karakterlerdir. Kuru müze materyali üzerinde çalışmasına olanak sağlaması, fazla zaman ve işgücüne gerek göstermemesi bu karakterlerin tercih edilmesinin en önemli nedenlerdir.
1. Genel dış morfoloji
Morfolojik karakterler içinde teşhiste en çok başvurulan karakterler grubunu oluşturur. Genellikle her canlının kendine özgü bir dış morfolojisi vardır. Ancak populasyonlarda görülen bazı sapmalar teşhiste yanlış sonuçlara varmaya neden olabileceğinden bu karakterleri dikkati bir şekilde kullanmak gerekir. Genellikle populasyonu en iyi temsil eden bireylerle çalışmak sayısız yarar sağlar. Dış morfolojik karakterler hakkında aşağıda kısa bilgiler verilmiştir.
Boy: Her canlının kendine özgü bir boyu vardır. Taksonomik çalışmalarda daima metrik sistem kullanılmalıdır. Eski taksonomik yayınlarda rastlanılan inç (=2,54 cm) ve line (=1\12 inc=2.11 mm) gibi birimler daima metrik sisteme çevrilmelidir. Bir canlının boyu, başın ucundan abdomen’in sonuna kadar olan uzunluktur. Lepidoptera türlerinde ise boy yerine kanat açıklığı ölçüsü kullanılır. Seksüel dimorfizm dikkate alınarak erkek ve dişi boylarının ayrı ayrı alınması gerekir.
Genel Yapı : Vücudun ince, uzun, oval, yassı, küresel olma durumudur.
Renk : Değişik renk ve desenler morfolojik karakterlerin en önemlilerindendir. Örneğin Lepidoptera türleri bu renk karakterleriyle kolayca tanınabilir. Ancak renk, canlının yaşı, beslenme durumu ve iklim koşullarıyla çok sıkı ilişkili olduğundan incelenen populasyonu en iyi temsil eden örnekler arasından seçilmesi gerekir. Ayrıca kurumuş müze materyalini oluşturan örneklerin zamanla renklerini kaybedebileceklerini hatırdan çıkarmamak gerekir.
Vücut örtüsü: Böceğin vücudunu kaplayan kütikulanın inceliği veya kalınlığı, üzerinde yer alan suture ve sclerite’lerin şekli ve sayısı önemli morfolojik karakterlerdendir.
Kıllanma durumu: Vücut üzerinde bulunan tüy, kıl, sert kıl ve pulların renk ve yoğunluklarıyla vücut üzerindeki dağılışları taksonomide yararlanılan önemli özelliklerdir.
Başın durumu: Başın ileri uzanmış (Prognathous), aşağıya yönelmiş (=hypognathous) veya ikisi arasında bir durumda oluşu (=orthognathous) teşhiste oldukça kullanılan karakterlerdir.
Morfometrik ölçümler: Morfometri, vücut şeklinin ölçülmesi ve analizi demektir. Vücut kısımlarının ayrı ayrı ölçülmesi ve birbirine oranlanmasıyla elde edilen değerlerdir. Örneğin, anten segmentlerinin oranı; boyun ene organı, üst kanadın femur’a oranı; tarsus segmentlerinin birbirine oranı vb.
Morfometrik ölçüm uygulaması, yüksek taksonomik kategorilerin sınıflandırılmasında ve türiçi varyasyonların analizinde kullanılır.
Seksüel dimorfizm hariç, aynı türün bireyleri arasında görülen morfometrik farklılıklar, kalitatif olanlardan daha önemlidir.
Morfometrikanaliz sonuçları, taksonomistler tarafından tür düzeyinde yeni taksonların ve sinonimlerinin saptanmasında kullanılmaktadır.
Birbirine çok yakın olan populasyonlar arasındaki belirgin farklar morfometrik yolla gösterilebilir. Baş ve vücut bitleri bu şekilde ayrılabilmiştir. Alttür tayinlerinde de morfometri yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bal arısı ırklarının birbirinden ayrılmasında kullanılan en önemli kriter morfometrik analizlerdir.
2. Genital organlar
Böceklerde genital organlar, özellikle erkek genital organları böceklerin teşhislerinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Çünkü genital organların yapıları genellikle değişmez karakterler gösterir. Erkek genital organları içinde pygophore yapısı, paramere’lerin şekli vb. karakterler kullanılır.
Bazı böcek gruplarında örneğin Coccoidea üstfamilyası türlerinde dişi genialia’sı tüm diğer özelliklerden en çok yararlanılanıdır. Pygidium adı verilen kısımda bulunan seta’ların tip ve dağılışı, loblar çıkıntıların oransal durumu, mum bezlerinin çeşit ve dağılışı, salgı bezlerinin yapısı türlere özgü olmak üzere değişiklik gösterir (Şekil 5). Dişilerin erkeklerden daha çok kullanılmasının bir diğer nedeni dişilerin her zaman kolayca bulunabilmesi, erkek ömrünün ise birkaç saatten (1) güne kadar olmasıdır.
3. Anatomi
Anatomi diğer bir deyimle iç morfoloji daha çok yüksek taksonomik kategorilerin teşhisinde yararlanılan karakterlerdir. Ancak bu karakterlerin kullanılması bir gruptan diğer gruba göre önemli değişiklikler gösterir. Alçak taksonomik kategorilerde anatomik karakterler ihmal edilmiş olup, henüz keşfi yapılacak çok sayıda karakter mevcuttur.
Omurgalıların birçok gruplarında iskeletin tamamı veya bir kısmı, Rodentia grubunda kafatası iskeleti yaygın olarak kullanılan karakterlerdir.
Taksonomik çalışmalarda genellikle sert anatomik kısımlar daha çok kullanılırsa da yumuşak doku ve organlar da kullanılabilir. Örneğin, kalbin durumu, akciğerlerin durumu, barsak uzunluğu, Onychophora’da cizgisiz kas, Myriapoda ve Hexapoda’da çizgili kaslar bulunur. Ayrıca tükrük salgı bezlerinin pompa yapısı kabuklubit teşhislerinde kullanılmaktadır. Bu arada dişi labium’u, clypeolabral kılıf ve tarsus’a ait campaniform sensilla’ların da önemli olduğu anlaşılmıştır.Gastropoda takımına bağlı türlerde radula denilen dişli dilin yapısı teşhiste yaygın olarak kullanılan karakterlerdendir.
4. Ergin öncesi dönemler ve embriyoloji
Bazı böcek gruplarında yumurta, nimf, larva ve pupa gibi ergin öncesi dönemlerinin özellikleri ergin karakterlerinden çok daha emin bir şekilde kullanılabilir. Hatta bazı böcek gruplarında, özellikle sibling species’lere sahip türlerde ergin öncesi dönemler, teşhiste yararlanılan yegane karakterlere sahiptir.
Örneğin, çok sayıda sibling species’e sahip olan Anopheles maculipennis complex’te tür teşhisi, yumurta yapılarındaki farklılıklara dayanılarak yapılmaktadır.
Aynı şekilde Aleurodidae familyası türlerinin teşhisi tamamen pupalarından yapılabilmektedir. Pupaların genel şekli, diken ve çıkıntıların durumu, pupa yüksekliği,rengi ve ergin çıkış yarığının şekli teşhiste kullanılan özelliklerdir.
Toprakta yaşayan bazı böcek larvaları toprakta yaşamalarından dolayı bazı vücut kısımları sürtünmeden dolayı aşınır. Bu nedenle de larvadan teşhis olanaksız olur. Bu duruma Elateridae familyası larvalarında sık rastlanır.
Embriyo dönemlerinin gösterdiği özellikler daha çok taksonomik kategorilerin akrabalıklarını saptamada yani filogenetik çalışmalarda büyük yarar sağlar.
5. Kromozom özellikleri
Hücreyle ilgili araştırmalar, bugün taksonomistlerin ağırlıklı olarak önem verdiği konulardır. Hücre içinde de en çok ilgilenilen kısım çekirdek ve kromozomlardır.
Hayvan Taksonomisinde yararlanılan kromozom özellikleri şunlardır :
· Kromozom sayısı
· Kromozom tipleri
· Kromozom boyutları
· Kromozom heterokromatik bölgeleri ve DNA miktarları
· İnversiyonlar
* Kromozom sayıları : Türlerin kendilerine özgü kromozom sayıları olup, bunlar değişmez özellikler gösterir. Nitekim Finlandiya’da tamamen kromozom sayılarına dayanılarak 56 Lygaeidae türünün teşhisi yapılmıştır.
Kromozom sayılarının teşhiste ne derece önemli rol oynadığı şu örnekte belirgin bir şekilde görülebilmektedir:
Lepidoptera takımına bağlı Melinea mneme isimli türün 16 bireyi üzerinde yapılan sitolojik incelemelerden bunlardan bir kısmının n=22, diğer bir kısmının ise n=16 olduğu saptanmıştır. Bu belirgin farklılığın tür farkından ileri gelebileceği üzerinde duran araştırıcılar,örnekleri daha dikkatli olarak incelediklerinde n=16 ve n=22 kromozomlu örneklerin dış morfolojilerinde farklılıklar saptamışlardır. Örneğin, n=22 kromozomlu bireylerin arka kanatlarında, n=16 kromozomlu örneklerde bulunmayan bazı değişmez desenler görmüşler ve n=22 kromozomlu örnekleri yeni bir tür olarak nitelemiş ve M. mediatrix ismini vermişlerdir.
Böcek gruplarında görülen farklı kromozom tipleri bazı böcek gruplarının teşhisinde yardımcı olabilmektedir. Örneğin, Grylidae familyasına bağlı Acheta desertus ve domesticus farklı kromozom tiplerine sahip olup, bu özelliklerinden dolayı kolayca birbirlerinden ayrılabilmektedir. Kromozom özelliklerinden yararlanılarak sibling speciesler birbirinden ayrılabilir.
*Kromozom boyutları : Kromozomun toplam uzunluğu; kromozom kollarının ayrı ayrı uzunlukları; kromozom kollarının uzunluklarının birbirine oranı; kromozom kollarının kromozom toplam uzunluğuna oranı yaygın olarak kullanılan özelliklerdir. Bu oranlar belirlendikten sonra “idiogram”denilen şekiller çizilir. Elde edilen şekillerin kıyaslanması sonucunda teşhisler yapılabilir.
Diğer kromozom özelliklerinden de zaman zaman yararlanılabilir.
Kromozomları küçük ve sayıca çok olmasından dolayı Lepidoptera türleri üzerinde sitolojik araştırmalar yapmak güç, buna karşılık dev kromozomlara sahip Diptera ve Orthoptera türleri üzerinde çalışmak nisbeten daha kolaydır. Nitekim larva tükrük bezlerinin kromozomlarından yararlanılarak Diptera teşhisleri yapılmaktadır.
Filipinler’de çeltiklerde zarar yapan Nephotettix virencens, N. nigropictus ve N.malayanus isimli türler testislerinden elde edilen kromozomlarına göre birbirlerinden ayırd edilmektedir.
Zooloji
-
Ataks tavuk yetiştiriciliği ve Ataks tavuk özellikleri nelerdir?
-
Omurgalılara Genel Bir Bakış
-
Memelileri diğer canlı türlerinden ayıran bazı özellikler
-
Göz dizilişlerine bakarak örümceklerde familya tespiti
-
Önositoid nedir? Önositoidler nasıl bir yapıya sahiptir ?
-
Adipohemosit nedir?
-
Sferül hücre nedir?
-
Koagülosit nedir?
-
İntegrin nedir? Görevleri nelerdir?
-
Organogenez nedir ? Hangi canlılarda görülür ?
-
Hayvanlarda boşaltım sistemi elemanları nelerdir?
-
Nöral Kristadan Gelişen Yapılar
-
Omurgasızlarda kan hücreleri
-
Deneylerde Neden Fare Kullanılır?
-
İstilacı Türlerin Yayılma Yolları Nelerdir ?