Artropodların Genel Morfolojik Özellikleri
Artropodlann yapısı halkalardan oluşmuştur. Vücutları bilateral simetriktir. Vücutlarını oluşturan halkalar bazı özellikler kazanarak vücudun bölümlerini meydana getirirler. Artropodların vücudunun dış kısmı genellikle kitin tabakası ile kaplıdır.
Çok sert olan bu tabaka artropoduniskeletini oluşturur. Kitin tabakası artropoda bir dış iskelet (eksoskelation) görevi yapar. Omurgalıların aksine artropodlarda iskelet vücudun dışındadır. Ayrıca bu kitin tabakası artropoda belirli bir şekil ve dayanıklılık kazandırır. Dış iskeleti oluşturan kitin tabakası her bir segmentin üzerinde kalınlaşarak plakları meydana getirir ki bu plaklara sclerit adı verilir. Dorsalde bulunan sclerite tergum, ventraldekine sternum ve yan taraftakine pleuron adı verilir. ScIeritler birbirlerine yumuşak kısımlarla bağlanmışlardır. Artropod gelişirken ancak esnek olan kısımların müsaade ettiği kadar büyüyebilir. Plaklar artropodun vücudunu tamamen kapattığında alttan yeni bir gömlek oluşturulur ve artropod gömlek değiştirir. Bu işlem belirli periyotlar içinde meydana gelir. Artropodlar iki yanlı simetrik olan segmentlerden oluşmuştur. Bu segmentler bazan gruplaşmalar gösterir. Böylece ön taraftaki segmentlerden baş (caput), ortadakilerden göğüs (thorax) ve arkadakilerden karın (abdomen) meydana gelir. Bazı artropod türlerinde ise segmentasyon ve hatta bu üç vücut kısmı belirgin olmayıp birbiriyle kaynaşmış, yekpare bir haldedir. Artropodlarda hareketi sağlayan çizgili kaslar kitin tabakasının içindedir. Kitinin iç tarafı vücut boşluğunu oluşturur ki buna hemosel (haemocoele) adı verilir. Bunun içini artropodun iç organlan doldurur. Bunlar arasında da artropodun kanı olan hemolenf bulunur. (Hemolenf: kan ve lenf sıvısı). Kitin tabakası iskelet görevi yanısıra bu hemolenfin de uçmasına engel olur. Çok sert ve kalın olan kitin dolayısı ile artropodun büyümesi ancak gömlek değiştirme ile olur. Hareket organellerininde kolaylıkla hareket edebilmesi için eklem yerlerinde bu kitin tabakası incelmeler gösterir. Artropodlara karşı kullanılan öldürücü ilaçların vücuda girmesi ancak bu ince olan eklem yerlerinden olur. Artropodların dolaşımı açık olarak olur.Yalnız bir dorsal arter kanın hareketini sağlar ve kalp ödevi görür. Kalp ilkel olup duvarlarında delikler vardır. Bu delikler yardımı ile çevredeki kanı emer. Emmiş olduğu bu kanı vücut boşluğuna açılan kısa damarlardan pompalar. Böylece kan dolaşımı sağlanır.
Artropodlarda solunum organları stigmata veya spiracle adı verilen deliklerden başlar. Bu delikler vücut yüzeyinde olup, thorax ve abdomenin her halkasında bulunur. Bu delikler içte trachea adı verilen ince hava borularına açılır. Bu borular daha ince dallara ayrılarak bütün vücuda yayılır. Hava vücut dışındaki deliklerden girer ve borulardan geçer. Böylece havadaki oksijen hücrelere taşınır. Karbondioksit ise ters yolla dışarı atılır. Solunum organları bakımından artropodları 5 gruba ayırabiliriz.
I) Solungaçlarla solunum yapanlar. Bu tip solunum organları daha çok sularda yaşayan artropodlarda görülür.
2) Trachea'larla solunum yapanlar: Insecta sımfindaki artropodlarda ve Arachnoidea sımfindaki bazı türlerde görülür. Trachea ince, elastik ve kitinli ipliklerle desteklenrniş tiptedir. Dışa açılan deliğine stigma adı verilir. Buralar stigmadan başlayarak vücudun içine doğru dağılan ve gittikçe incelen birtakım kollara ayrılmıştır. Böylece bu borucuklar vasıtasıyla hava vücudun iç kısmına kadar girer. Bu borucuklardaki kitini iplikler helozon tarzında görülür.
3) Kitap akciğerler: Bu solunum organı örümceklerde görülür.
4) Kitap solungaçlılar : Yengeçlerde görülen solungaç şekli olup, bunlarda solunumu sağlarlar.
5) Özel solunum organı olmayanlar: Bu tip artropodlarda solunum vücudun dış yüzeyi ile yapılır. Acarina takımındaki bazı türlerde solunum organı bulunmaz. Artropodlarda sindirim sistemi 3 ana bölümden oluşur. Bunlar ön, orta ve arka bağırsak bölümleridir.
a) Ön bağırsak (Stomodeum) : Farenks, proventriculus (kursak) ve taşlıktan meydana gelir.
b) Orta bağırsak (Mezenteron): Artropodlarda orta bağırsak gerçek bir mide görevi yapar.
Gıdayı biriktirir ve sindirim için enzim salgılar.
c) Arka (son) bağırsak (proctodeum) : iIeum ve rektumdan oluşur. Rektum dışkıdaki suyun emiliminden sorumludur.
Orta ve son bağırsağın birleştiği yere malpigi tubullerı açılır. Bu tubuller filtre görevi görür ve kandan aldıkları artık maddeleri bağırsağa boşaltırlar. Ayrıca gerek ön bağırsak ve gerekse arka bağırsak helozon tarzında kitini ipliklerle desteklenrnişlerdir.
Artropodlarda boşaltım (ekskresyon) değişik tipteki organlarda yapılır. Crustacea sınıfındakilerde boşaItım bir çift nefrida (ilkel böbrek) tarafindan yapılır. Insecta sımfindakilerde ise boşaItım işlemi malpighi kanallarıyla gerçekleştirilir. Bu kanallar sindirim kanalının etrafını halka şeklinde sarmış olup, arka bağırsağın ön kısmına açılırlar. Arachnoidea sımfindakilerde ise malpighi kanallanna ilaveten ayakların coxae civarına açılan ve birer gerçek nefrida olan coxal bezlerde boşaItımda görev alır.
Erkeklerde iki testis, vasa deferentia ve bunların her birinde birer vesicula seminalis bulunur. Dişilerde ise iki adet ovaryum vardır. Ovaryumdan çıkan yumurta kanalları birleşerek vajinayı oluşturur. Vajina reseptaculum seminisden köken alır ve ovipositor ile sonlanır. Dıştan bakıldığında erkeklerde bir adet penis ve bir çift klasper adı verilen organel bulunur.
Artropodlarda sinir sistemi başta bulunan bir sinir yumağından (baş ganglionu) oluşmuştur. Bu yumaktan çıkan ve vücut boyunca uzanan ve ventral olarak seyreden iki sinir kordonu bulunur. Bu sinir kordonları üzerinde her segmentte birer çift ganglion ve ganglionlar arasında da sinir bağlantıları vardır. Sinir sistemi göz, duyu organları ve hareket sistemiyle bağlantılıdır. Yani göz, dokunma ve işitme organları mevcuttur. Gözler kenelerde olduğu gibi bazı türlerde yoktur. Bitlerde ise gözler küçülmüştür. (Kenelerin bazı türlerinde göz yoktur). Diptera takımındaki sineklerde ise iki tip göz bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi petek göz yada bileşik göz adını alır ve hareketi algılamaya yarar. Diğeri ise basit göz olup başın tepesinde bulunur ve görevi bilinmemektedir. Artropodlarda gıda maddeleri antenlerde, bacaklarda ve ağız kısımlarında bulunan kimyasal algaçlar vasıtası ile tanınır.
İnsecta sınıfında bulunan artropodların çoğunluğu ovipardır. Ayrıca larvipar olanlarda vardır. Yine bu sınıftaki türlerin çoğu bir veya iki çift kanada sahiptir. Ancak hayvan sağlığını ilgilendiren türlerin bulunduğu diptera takımındakilerde bir çift kanat bulunur. Bunlarda ikinci çift kanat küçülmüş olup, tokmak şeklindedir ve halter adını alır. Bu organel duyu organı olarak görev yapar.
Artropodlarda kanatlar thorasik segmentten çıkar ve damar adı verilen içi boş borular ile desteklenir. Bu borular kanat üzerinde uzunlamasına seyredebildiği gibi birbirini kesebilir. Damarlar arasında kalan boşluklara hücre adı verilir. Kanat üzerindeki bu damarların seyri ve hücrelerin şekli dipteraların tür teşhisIerinde kullanılır.
Artropodlarda ağız organelleri:
Veteriner hekimlik yönünden önemli olan artropodları içeren insecta ve arachnoidea sınıflanndaki türlerde ağız organelleri farklı tiptedir.
İnsecta sınıfındaki türlerde ağız organelleri:
Böceklerde besin alış biçimlerine göre ağız organelleri üç tiptedir.
a) Çiğneyici tip: Sert gıda maddeleri ile beslenen artropodlarda görülür. Örn :Hamam böcekleri. Ağız organelleri labrum ve üst dudak, bir çift mandibula veya çene, bir çift maxilla ve hypopharynx'den oluşur.
b) Yalayıcı -emici tip: Bu tip ağız organelleri Musca domestica (ev sineği) ve myiasis etkenleri gibi hazır gıda ile beslenen artropodlarda görülür. Tabanuslarda da bu tip ağız organelleri bulunur. Ancak bunlarda bıçak gibi keskin mandibulaların bulunması ile diğerinden ayrılır. Tabanuslar bu mandibulalar yardımı ile bulunduğu konağın derisine yara açar ve yaradan çıkan kanı emer.
c) Sokucu -emici tip: Kan emen böceklerin çoğunluğunda bu tip ağız organeli bulunur. Bunların ağız organelleri değişikliğe uğrayarak hortum adı verilen oluşumu medana getirir. Bu hortumun tavanını labrum tabanını ise labium oluşturur. Bunların arasında ise bir çift maxilla, mandibula ve hypopharinx bulunur. Hypopharinx'de ise tükrük kanalları bulunur. Kan emme sırasında labium hariç diğer tüm organeller deriye sokulur ve kan emerken antikoagülan bir madde deriye şırınga edilir. Kan emen bitlerde hortum bulunmaz, Ancak ağızda 3 adet kıla benzer ince organ (stilet) vardır. Pirelerde ise ağız organelleri kesici olan bir çift maxilla ve delici görevi olan epipharynxden ibarettir.
Arachnoidea sınıfındaki türlerde bulunan ağız organelleri:
Veteriner hekimlik yönünden önemli olan archnida 'larda (keneler ve uyuz etkenleri) ağız organelleri bir çift. chelicer, pedipalp ve hypostomdan ibarettir. Chelicer'ler makas gibi keskindir ve kesici ödevi görür. Böylece üzerinde dişleri olan hypostomun içeri girmesi sağlanır. Kenelerin hypostomunda diş bulunduğu halde uyuz etkenlerinkinde bulunmaz.
Artropoda Filumunun Sınıflandırılması
Artropoda filumuna bağlı olarak 5 sınıf bulunur. Bunlar;
Crustacea
Myriapoda
Insecta
Arachnida (Arachnoidea)
Pentastomida' dır. Bunlardan insecta ve arachnida sınıftan veteriner hekimlik ve hayvan sağlığı yönünden önemli olan artropodları içerir. Bu iki sınıf altında bulunan türler gerek hayvanlarda ve gerekse insanlarda önemli hastalıklara sebep olurlar ya da çeşitli hastalıklara vektörlük yaparlar.
Entomoloji
-
Duyarga bacaklılar - Protura
-
İçtençeneliler - Entognatha
-
Böceklerin Anten veya Duyarga Yapıları
-
Böceklerin anatomik yapısı ve vücut kısımları
-
Entomolojiye giriş
-
Entemoloji ya da böcek bilimi hakkında bilgi
-
Bitki zararlısı böcekler
-
Ülkemizdeki Bombus Türleri
-
Bal ve Apiterapi
-
Arı Zehiri Ve Apiterapi
-
Bal Arılarının Taksonomisi, Vücut Yapıları & Gelişme Dönemleri
-
Bal Arısı Kolonisi Ve Arı Irkları
-
Arı Hastalıkları ve Sınıflandırılması
-
BÖCEKLER VE ZARARLARI
-
Böcekler İçin Çevre Dostu Öneriler